Бастынга
| Викибирелмәләрнең буш элементы |
Бастынга — якут хатын-кызларының баш бизәге, йөзенең ике ягында эленеп торган чылбыр бизкләреннән гыйбарәт. Башта бу бизәк тукымадан яки күннән ясалган баш бәйләме булган, ул энҗе, бакыр уенчыклар яки позумент белән бизәлгән. Энҗе ак, кара һәм зәңгәр төстә кулланылган.
Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
XVIII—XIX гасыр якутларының традицион мәдәниятендә бу бизәнү әйберләре кызлар һәм хатын-кыз бизәнү әйберләренең мәҗбүри комплексына кергән һәм магик саклау характеры функцияләрен һәм социаль маркер ролен үтәгән. XX гасыр дәвамында аның беренчел функцияләре юкка чыга, һәм бизәк сәхнә костюмының бер өлеше буларак кына яши. XX гасыр ахырыннан хәзерге якутларның үз тарихларына кызыксынуы арта һәм, аның бер чагылышы буларак, башлыкның этно элемент буларак хәзерге хатын—кыз халык костюмына кайтуы күзәтелә. Шуңа бәйле рәвештә тарихи ретроспективада бу төр бизәкләрнең килеп чыгышы һәм эшчәнлеге мәсьәләсе кызыклы була.[1]
Борынгы заманда бастынгаларны күннән яки тукымадан ясаганнар. ББаш кырыйларының төрле төрләре булган, алар энҗе белән бизәлгән ,еләк җепләр, позумент һ. б. белән чигелгән. Металл вариант - заманча яңалык, борынгы заманда алай эшләнмәгән. Бер вариант арткы бизәкләрне ныгыту өчен хезмәт иткән - кэлин кэбихер. Бастынганың археологик материалларында мөстәкыйль бизәк буларак сирәк очрый, шуңа күрә ул киемнең аерым өлеше булган дип әйтергә мөмкин. Аны күбесенчә кызлар кигән, кияүдәге хатын-кызларга башларын ачып, чәчләрен күрсәтергә ярамаган. Шуңа күрә алар һәрвакыт нечкә башлык яки яулык кигәннәр. Бастынганы джабака башлыгы астында кигәннәр, ә бүген балдакның үзәгенә куелган металл түгәрәкне башлыкның өске өлешенә беркетәләр.[2]
Бастанганың якут бизәлеше экспонаты буларак Россиядә һәм АКШта музей коллекцияләрен тәшкил итә. Өч төр бизәкне аерып күрсәтәләр: чикә-күкрәк асмалы бастынгасы; чикә-күкрәк һәм аркага асмалы бастынга; аркага асмалы бастынга.
Музей, язма һәм телдән чыганакларны анализлаудан чыгып, баш бизәкләренең трансформация этаплары, шул исәптән хәзерге чор үзгәрешләре дә билгеләнә.
Бастынга кызлар яки туй бизәге булып санала. Ләкин Якутиядә, җәмгыять үсешенең хәзерге этабында, бу бизәк җенес-яшь дифференциациясе маркировкасы буларак үзен тулысынча югалта бара. Олы яшьтәге хатын-кызларның да йөклелек чоры кызлар бизәнү әйберләрен кигәннәрен күрергә мөмкин. Шулай ук бизәкләр ясау материалы, декор һәм форма, һәм аның белән бергә әһәмияте дә үзгәргән. Соңгы вакытта якут традицион бизәнү әйберләре, традицион костюм белән бергә, милли традицияләрне торгызу процессында төрле экспериментлар һәм реконструкцияләр объектына әверелә бара.
Бәхәсләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Җәмгыятьтә якут бизәнү әйберләре нинди булырга тиешлеге турында бәхәсләшүнең кызыклы процессы күзәтелә. Кайберәүләр яңа формаларның көчәйүен тәнкыйтьли (чепраклар (ат бизәкләре), хомус (якут варганы), сэргэ (ат бәйләве)) аларны «якутларга хас булмаган» һәм «традицион булмаган» дип атый, башкалар барлык яңалыкларны хуплый. Бу яңа күренеш түгел, һәм милли костюмны үзгәртү барышында мондый практика еш очрый. Тора-бара, милли костюм еш кына традицион костюмның имитациясе (реконструкциясе) буларак чыгыш ясый. Беренче планга бизәкләрнең эстетик функциясе чыга, ягъни бизәкнең изге көчендә инде мәгънә юк, иң мөһиме «матур» булырга тиеш дип санала башлый.[3]