Казан Император университеты
| Казан Император университеты | |
|---|---|
 | |
| Нигезләнү датасы | 5 (17) ноябрь 1804 ел |
| Нигезләүче | Александр I |
| Ябылу датасы | 1917 ел |
| Беренче ректор | Илья Фёдор улыч Яковкин |
| Административ-территориаль берәмлек | Казан |
 |
Башка телле бүлектә тулырак мәкалә бар: Императорский Казанский университет (рус.) Сез тәрҗемә ярдәме белән бу мәкаләне язып бетереп проектка ярдәм итә аласыз.
|
Казан Император университеты (рус. Императорский Казанский университет) – 1804 елда салынган Россия империясенең унике Император университетларының берсе.
УНИВЕРСИТЕТ ТАРИХЫ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Казан университеты - Россиядә иң борынгы һәм башкалада урнашмаган беренче университет. 1804 елның 5 (17) ноябрендә император Александр I университет салыну турында Раслау грамотасына кул куя. Шул үк вакытта университетка киң үзидарә бирә торган Казан Император университеты Уставына кул куела. Устав буенча профессор, декан һәм ректорларны сайлау иреге бирелә. "Галиҗәнап Әби патша безнең патшабикәбез Император бикә Елизавета Петр кызының якты истәлегенә, бөек Россия реформаторы сукмагы буйлап барганда, башка данлы батырлыклар белән бергә 1758 елда Казанда Гимназиягә нигез салырга һәм моңарчы Мәскәү Университетына бирелгән кайбер хокукларны бүләк итергә илтифат итте. Хәзерге заман мәгърифәтләре турында уйлаганда, бу урында Университетны гамәлгә кую, бу хәйрия йорты яшәсен өчен мәңгегә кагылгысыз итәргә һәм аңа Ватанга хезмәт итүгә файдалы гражданнар мәгарифен үстерүгә һәм анда кирәкле белемнәрне таратуга ирешергә мөмкинлек бирү өчен кирәк. - Казан университетының Раслау грамотасыннан. " Устав буенча университетта дүрт бүлек: әхлак һәм сәяси фәннәр, физика һәм математика, табиб яки медицина, көнчыгыш телләре кафедрасы белән сүз фәннәре, шулай ук 28 профессор, 12 адъюнкт, 3 лектор һәм 3 «күңелле сәнгать» укытучылары булырга тиеш. Россиядә төп ике химия, математика һәм лингвистик мәктәпләрнең берсе буларак танылу алган мәктәпләрдән тыш, XIX гасырның беренче яртысында Казан университетының горурлыгы Европада көнчыгышны өйрәнү үзәге булган көнчыгыш разряды була (1854 елда Казан университетының көнчыгыш разряды Петербург университетына күчерелә). Раслау грамотасына кул куелганнан соң да ун ел дәвамында Университет Устав белән файдалана алмый, ә гимназия директоры И. Ф. Яковкинга буйсынган профессорлар Уставка нигезләнеп хокуклары өчен көрәшә башлаган очракта, аларның эшчәнлеге хакимияткә каршы бунт буларак бәяләнә һәм профессорларның өчесе эштән куыла. «Казанда моңарчы күрелмәгән уку йортлары комбинациясе үз көченә керде: университет каршында гимназия түгел, ә университет гимназия каршында булырга тиеш иде һәм гимназия җитәкчелегенә тулысынча буйсынган бәйлелектә!». Шуңа бәйле рәвештә 1805 елдан 1814 елга кадәр Казан университеты Казан гимназиясенең бүлеген тәшкил итә. Гимназиядә тәрбияләнүчеләр арасыннан попечитель С. Я. Румовский студент исемен алган һәм чакырылган профессор лекцияләрен тыңлаган 33 кешене сайлап ала. Бу профессорларның күбесе чит илдән: алар арасында Бартельс, К. Ф. Фукс һәм ориенталист Френ. Гимназия белән дә, университет белән дә С. Я. Румовскийның иксез-чиксез ышанычын казанган директор И. Ф. Яковкин идарә итә.
Румовский попечительлек чорында бер тапкыр да Казанда булмый. Төрле хәлләр буенча университет уставы гамәлгә кертелми. Казан гимназиясе директоры һәм Казан университетында тарих профессоры И. Ф. Яковкин университетның бөтен эшләре белән контрольсез эш итә. Ул Румовскийның тулысынча ышанычын бик тиз яулап ала. Университет профессорлары һәм хәтта административ хакимиятләр тарафыннан Яков Лукичның кирәгеннән артык файдалануына карата булган барлык шикаятьләр нәтиҗәсез булып кала бирә: ул Румовскийның үлеменә кадәр һәрвакыт, үзенә карата взводлы гаепләүләрдән котылырга өлгереп, университетның чикләнмәгән башлыгы булып кала. Бу чорда (1804-1814) университет бары тик Казан гимназиясенең югары сыйныфлары гына булып тора. Ачылган вакытта берничә укучысы студент, Яковкин директоры профессор, ә кайбер укытучылар адъюнк дәрәҗәләрен алалар. Үзебезнең профессорлар булмау сәбәпле, университетны Браун, Бартельс, Литтров, Броннер һәм башкалар кебек чит ил галимнәре белән тулыландырырга туры килә. Казан университеты статусында төп үзгәрешләр С. Я. Румовский вафат булганнансоң, Казан укыту округына яңа попечитель итеп М. А. Салтыков билгеләнгәннән соң башлана. Казанга изге ниятләр белән сугарылган яңа попечительнең килүе яхшы нәтиҗәләргә китерә. 1813 елның февралендә Казанга килгәч, яңа попечитель, беренче эш итеп, халык мәгарифе министры граф А. К. Разумовскийга университетның начар торышы турында хәбәр итә. Салтыковның игътибары бигрәк тә хуҗалык ягына юнәлдерелә: университет корылмаларын ремонтлауга ел саен зур акча суммалары бирелүгә карамастан, университет биналары кызганыч хәлдә, акча тотуга бернинди дә контроль юк. Салтыков фикеренчә, гаеп Яковкинда, аның белән беренче вакытта ук бәрелешләр була. Михаил Александрович ул вакытта университет составының иң яхшы өлешен тәшкил иткән профессор-немецлар белән якыная. Аның Яковкинны читләштерергә тырышуы тиз генә уңыш китерми. 1814 ел башында ук әле мәрхүм попечитель тәкъдиме буенча Яковкин министрлыктан шактый гына акчалата бүләк алырга өлгерә,. Ләкин бу аның соңгы тантанасы була. Салтыков бик тырышып Уставны уздыру турында кайгырта, һәм 1814 елның 5 (17) июлендә классик университетның дүрт бүлеге: әхлак һәм сәяси фәннәр, физика һәм математика фәннәре, табиб фәннәре һәм сүз фәннәре составындагы тантаналы «тулы ачышы» ясый. Университет белән идарә итү Профессорлар советы кулына күчә. Бу Салтыковның попечительлек чорында иң әһәмиятле вакыйга дип санарга мөмкин. Моны ул заман профессорлары мохите бик яхшы аңлый, һәм 5 нче июль көнне тантаналы чыгышлар ясала, шул вакыттан Казан университетында фәннәр үсеше башланыр һәм аның тәрбияләнүчеләре тормышының барлык яклары өчен файдалы эшләр башкарылыр дигән ышаныч туа (Перевощиковның нотыгы). "Ул килгәч, безнең өчен иң яхшы кояш чыгар, мин аның якты балкышын сәламләргә телим", - дип яза Литров. Яхшы нәтиҗәләр озак көттерми, әлбәттә, административ һәм хуҗалык өлешендә яхшыру күренә башлый. "Фәннәр чәчәк атуына" килгәндә, яңа попечительнең һәм университет советының иң югары омтылышлары, нинди генә уставлар булса да ярдәм итми, тормыш әлеге уставны тормышка ашыру өчен материал бирми. Иң яхшы профессорлар булып һаман немецлар кала, ләкин алар да җитмәгән очракта, күп кенә кафедралар буш тора, университет тәмамлаган рус профессорларын булдыру омтылышлары сирәк очракларда гына уңышлы булып чыга. Укыту күбесенчә латин телендә алып барыла, ә студентларның белеме бу телдә дә, немец телендә дә җитәрлек түгел, шуңа күрә еш кына максатка ирешә алмый. Шулай да берничә студент табыла: Казан математика мәктәбен башлап җибәргән Лобачевский һәм Симонов кебек укытучылыкта үз профессорларының лаеклы варислары булып киләләр. “Урыслашкан” немец профессоры К. Фукс шулай ук университетның башка профессорларыннан, башта натуралист буларак, аннары «терапия һәм медиклар» профессоры буларак аерылып чыга. Бу яктан Салтыков, әлбәттә, берничек тә ярдәм итә алмый: рус җәмгыяте торышы һәм Казан университетының бик ерак урнашуы да моңа сәбәп була. Ләкин кайбер чаралар өлешчә генә булса да университет эшләрен яхшырту омтылышы белән сугарыла. 1816 елда ярты хезмәт хакына профессорларга буш торган кафедраларны алып барырга дигән карар кабул ителә. Бу лекцияләр зур файда китермәсә дә, бөтенләй булмаганга караганда яхшырак була. Салтыков вакытында университетны тәмамлаган рус профессорлары(Г. И. Солнцев) күренә башлый, студентлар саны дүрт тапкырга диярлек тиз арада арта (1819 елда - 161 кеше). 1804 -1814 елларда Казан университеты (беренче Казан гимназиясе белән берлектә) көнчыгыш телләрен өйрәнүдә әйдәп баручы үзәк булып тора. "Әгәр Россия, бөек Пётр күрәзәләгәнчә, Көнбатышны Азиягә күчерсә, ә Европаны Көнчыгыш белән таныштырса, һичшиксез, Казан - Азиягә Европа идеяләрен һәм Европага Азия идеяләрен китерүче төп кәрван-сарай. Моны Казан университеты чагылдыра. Әгәр дә ул Европа фәннәрен тарату белән генә үзенең бурычын чикләгән булса, аның әһәмияте икенчел бклыр иде; ул Германия университетларын гына түгел, безнекеләрне, мәсәлән, Мәскәү һәм Дерпт университетларын да бик озак куып җитә алмас иде; ә хәзер ул, туган урыны буенча үзенә бирелгән үзенчәлекле урынны алып, алар янында басып тора.” Герцен, «Провинциядән хат» (1836) 1818 елның 4 (16) августында М. А. Салтыков, Чит ил эшләре коллегиясе ведомствосында гына калып, үзенең үтенече буенча, попечитель вазифасыннан отставкага китә.