Эчтәлеккә күчү

Насрулла

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Насрулла latin yazuında])
Насрулла
Туган 1806
Бохара, Бохара әмирлеге[d]
Үлгән 1860
Бохара, Бохара әмирлеге[d]
Әти Хайдар[d]

Насрулла (1806 - 1860), тулы исеме Сеид Наср Улла Бахадур Хан [1] - Бухара әмирлегенең җиденче хакиме (1827 - 1860), Үзбәкстанның [2] [3] Мангыт династиясеннән әмир Хәйдәрнең өченче улы.

Насрулла эмир Хәйдәрнең өченче улы була. Инде унбиш яшеннән әтисе аны дәүләт белән идарә итүдә актив катнашыга өйрәтә.

1821 елның язында эмирзадә Насрулла Бухара армиясен җитәкли, аны Мианкаладагы күтәрелешне бастыру өчен әмир җибәрә. Кенәз фетнәчел үзбәк кабиләләре яулап алган Каттакурганны алырга өлгерә, аннан соң ул тәртип бозучылар белән рәхимсез мөгамәлә күрсәтә. Аның боерыгы буенча 400 [4] дән 700 [5] гә кадәр кешенең башын кисәләр. Насрулла эшчәнлегенә бәя бирү төрле. Бохара авторлары аны уңай характерлый, Коканд авторлары әйтүенчә, артык рәхимсез булуы өчен Насрулла соңыннан кешеләр арасында "кассаб" (касапчы) кушаматын алган . Әхмәт Дониш сүзләре буенча, Бохария кешеләре арасында Насрулла Батур-хан, ягъни хан-герой буларак билгеле булган. 1821 елның көзендә Насрулла әтисе тарафыннан Карш җитәкчесе итеп билгеләнә. Ул Мианкалга тагын бер хәрби сәфәр ясый, һәм шулай ук, төрле уңышлар белән, Бохарага дошман булган Шахрисабз белән сугыш алып бара [5].

Хакимияткә килүе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әмир Хәйдәр үлеменнән соң (1800-1826) тәхеткә олы улы Мир Хусейн (1797 - 1826) куела. Ул ике ай ундүрт көн генә патшалык итә. (октябрь-декабрь 1826). Үлеме алдыннан ул тәхетне абыйсы Мир Умарга (1826 елның декабре - 1827 елның апреле) калдыра, ләкин ул идарә итүгә караганда күбрәк күңел ачу белән шөгыльләнгән.

Озакламый Кушбеги дәүләтенең абруйлы Премьер-Министры Хаким ярдәме белән, әмир Хәйдәрнең өченче улы Насрулла хакимиятне үз кулына ала һәм 1827 елның апрелендә тәхеткә утыра.

Хәким Кушбеги үзе Мангытлар нәселеннән була, абыйлары дәүләтнең ике провинциясе белән идарә итәләр, һәм 13 улы төрле районнар белән җитәкчелек итәләр.

Насрулла тәңкәләрне үз исеме белән түгел, ә әтисе яки бабасы хөрмәтенә багышлап чыгарган.

Насрулланың хокукый документларында үзбәк телендә язма бар: Абул Музаффар ва-л-мансур Әмир Насралла бахадур солтан сузумиз (Насрулланың көчле һәм җиңүче әмире өчен безнең сүз). [6]

Насрулла кланнар һәм кабилә башлыклары белән үзәк көчләргә каршы каты көрәш алып барган. 1837-1845 елларда наиб һәм артиллерия башлыгы Абдусаматхан, Тәбриздә туган, Бохара әмирлегенең сәяси тормышына зур йогынты ясаган. Абдусаматхан сарбазлар полкының һәм артиллерия отрядының беренче оештыручысы була. Аның идарә итүенең беренче 5-7 елында Насрулла 200-300 ел дәвамында Хәйдәргә һәм Бухара хакимнәренә хезмәт иткән династиядән барлык хәрби һәм гражданнарны эшеннән азат итә. "Бухараның хәзерге хәрби кешеләре һәм гражданнары нәселсез һәм түбән катлау кешеләре" дип билгеләп үттеләр. [7]

Әмир Насрулла чоры тарихчылары һәм шагыйрьләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бу вакытты танылган тарихчылар: Miriy, Мухәммәд Якуб ибн Danialbiy, Мухәммәд Мир Алим Бохари, Humuli, Мирза Шамс Бохари .

Насрулла Бухара ханлыгы чикләрен киңәйтергә тырыша. 1841 елның көзендә әмир Насрулла Коканд ханлыгына каршы сәфәр башлап, Ура-Тюбе һәм Хожентны яулап ала.

1844-че елда Бухарада булган Джозеф Вольф сүзләре буенча, Абдусаматхан инициативасы белән берничә инглиз кешесе, аеруча Чарльз Стоддарт һәм Артур Конолли үтерелә. Бу Бохара белән Британия империясе арасындагы мөнәсәбәтләрнең кискен суынуына китерә.

Гомумән алганда, Насрулланың тышкы сәясәте уңышлы булмаганын танырга кирәк. Бу аеруча аның Кокандка һәм Әфган Төркестанына сәфәрләренә кагыла. Насрулла Кокандка берничә сәяхәт кыла. 1842 елда ул хәтта шәһәрне яулап алып, Мөхәммәт Алиханны һәм аның гаиләсен үтерә ала. Ләкин тиздән аның губернаторы Ибраһим бәреп төшерелә, һәм Бохара гарнизоны юк ителә. Насрулланың яңа сәфәре аның җиңелүе белән тәмамлана.

Аның идарә итүенең соңгы елында (1860) әмир Насрулла Әфган чигенә китә һәм хәтта Керки янындагы гаскәрләре белән Аму-Дарьяны кичеп чыга, ләкин көтмәгәндә кире борылып Бухарага китә. Шулай итеп, әмир Насрулла идарә иткән вакытта, Бухариялеләр һәм Афганнар арасында Әфган Төркестан өчен көрәш соңгысы җиңүе белән тәмамлана, шуннан соң аталган провинция Әфганстанның бер өлеше булып тора башлый.

Бухара тарихчылары әмир Насрулла идарә итү нәтиҗәләрен сурәтләп, "дәүләтнең җимерелү билгеләре һәм мөселман җәмгыяте зәгыйфьләнү сәбәпләре әмир Насрулла тәхеткә килү белән барлыкка килде" дип билгеләп үтәләр. [8]

Насрулла Россия белән дуслык мөнәсәбәтләрен саклый. 1830-нчы елларда ул берничә тапкыр Санкт-Петербургка Б.Рахматбеков җитәкчелегендә илчелек җибәрә.

1857 елда Насрулла Россиягә илче җибәрә, аның составында танылган фикер иясе Әхмәт Дониш (1827-1897) та була.

1858 елда Россия вәкиле Игнатьев Бохарага килә, ул әмир белән мөһим килешү төзи.

Насрулла 1860 елның 5 октябрендә вафат була. Бер версия буенча, аны Шахрисабз хакименең кызы булган үз хатыны агуланган.

Насрулланың үлеменнән соң, аның бердәнбер улы Музаффар тәхеткә менә.

  1. Надпись с портрета.
  2. История Казахстана в персидских источниках. Т.2. Алматы: Дайк-пресс, 2005, с.282.
  3. Alexander Burnes, Travels into Bokhara being the account of a journey from India to Cabool, Tartary and Persia. Volume II. New Delhi, Madras, Asian educational services, 1992,p.358
  4. Мухаммед Мир Алим Бухарский. История эмира Насруллы
  5. 5,0 5,1 Ибадулла и Мухаммед Шериф. История эмира Хайдара
  6. Гуломов С. О некоторых подлинных документах из коллекции рукописных произведений фонда ИВ АН РУз в История и культура Центральной Азии. Токио, 2012, с.147
  7. О некоторых событиях в Бухаре, Хоканде и Кашгаре. Записки Мирзы Шемса Бухари, изданный в тексте, с переводом и примечаниями В. В. Григорьевым. Казань, 1861, с.32
  8. Абдулазим Сами, «Тарих-и салатин-и мангитийа» дар ас-салтана-и Бухараи шариф. Перевод Л. М. Епифановой. М.,1962,с.116
  • Абдулазим Сами. «Тарих-и салатин-и мангитийа» дар ас-салтана-и Бухараи шариф. / Перевод Л. М. Епифановой. — М., 1962.
  • Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (XVI — середина XIX в.). — М., 1958.
  • О некоторых событиях в Бухаре, Хоканде и Кашгаре. Записки Мирзы Шемса Бухари, изданный в тексте, с переводом и примечаниями В. В. Григорьевым. — Каз., 1861.
  • Арапов Д.Ю., Бухарское ханство в русской востоковедческой историографии. М., 1981.
  • Гуломов Х., Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII – первой половине XIX века. Ташкент, 2005
  • Маликов А.М. Некоторые аспекты истории Бухарского эмирата в представлениях членов миссии К. Бутенева (1841 - 1842гг.) // Ўзбек давлатчилиги тизимида даргоҳ ва девонлар фаолияти. Тошкент: Akademnasr, 2019, c.168-180
  • Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г. флигель-адъютанта полковника Н. Игнатьева. — СПб., 1897.

Тышкы сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]