1773-1775 еллардагы крәстияннәр сугышы
| 1773-1775 еллардагы крәстияннәр сугышы | |
 | |
| ... хөрмәтенә аталган | Емельян Пугачёв |
|---|---|
| Дәүләт |
 Русия империясе |
| Урын | Ырынбур губернасы |
| Башлану вакыты | синтәбер 1773 |
| Тәмамла(н)у вакыты | 21 гыйнвар 1775 |
 Pugachev's Rebellion Викиҗентыкта | |
.jpg)
Емельян Пугачев җитәкчелегендәге 1773-1775 еллардагы крәстияннәр сугышы яки Пугачев күтәрелеше — казакларның, крәстияннәрнең һәм Урал белән Идел халыкларының императрица Екатерина II хөкүмәте белән зур масштаблы сугышка әверелгән күтәрелеш.
1772 елда Җаек каласында гаскәрнең югары старшиналар катламына һәм хөкүмәт вәкилләренә каршы казакларның күтәрелеше. Күтәрелеш бастырыла, әммә казаклар баш эймәй, ә яңа чыгышка сәбәп көтеп шмалар. Мондый сәбәп Екла үзен Петр III дип игълан иткән Тын казагы, качкын Пугачев килеп чыгуы белән табыла. 1973 елның 17 (28)сентябрендә Бударин форпостына башланган Җаек казакларының яңа чыгышы бик тиз Ырынбур краен, Ураллы, Чулман буен, Башкортостанды, Көнбатыш Себернең бер өлешен, Урта Идел буен ялмап ала. Күтәрелеш барышында агитацион һәм мәҗбүри хыялларны ашыру буенча вәгәзләр сөземтәсендә казакларга башкортлар, калмыклар, казаклар, чуашлар, татар, Җаек заводлары крәстиәннәре тора. 1773 елның сентябреннән 1774 елның мартына тиклемге күтәрелешнең беренче этабы баш күтәрүчеләрнең уңышлары белән билгеләнә, әлеге эшлекле иррегуляр казак һәм рус булмаган часларың тәҗрибәле вәкилләренең күп санлы булмаган һәм рухи яктан таркатылган хөкүмәт гаскәрләреннән файдалы булуы белән бәйле. Баш күтәрүчеләр Ырымбурны, Җаек калачыгын, Өфене басып алалар, күп санлы алачыкларны, ныгытмаларны һәм заводларны яулыйлар.
Хәлнең бөтен җитдилеген аңлы хөкүмәт империяның көнбатыш һәм төньяк-көнбатыш читләрендәге гаскәрләре туплый башлый һәм тәҗрибәле генерал-аншеф А. И. Бибиковны җитәкче итеп тәгаенли. Бының сөземтәсендә 1774 елның март аенда башкорт бөтен урыннарда да уңышсызлыкка тарый, күп кенә күренекле күтәрелеш җитәкчеләре һәм гади катнашучылар кулга алына яки үтерелә, калганнары таркатыла. Әммә Бибиковның вафатыннан соң 1974 елның апрелендә күтәрелеш Көньяк Урал боргыч краенда һәм Башкортстанда яңа көч белән кабына. Пугачев таркатылган отрядларны берләштерүгә ирешә һәм авыр җиңелүләргә дучар булуына карамастан, Җаек һәм Чулман буендагы походлардан соң 1974 елның июлендә империянең иң эре үзәкләренең берсе булган Казанны басып ала.
Башкорт крепостнойлар һәм Чулман буеның һәм Идел буеның рус булмаган халыкларның хуплавына ирешә, әммә хәрби яктан Пугачевның армиясе regulyar гаскәрләр белән тиңләшә алмый. Баш күтәрүчеләрнең казак ядросы киләчәк сугышларда һәлак була, ә авылдаш өстәлмә гаскәренең хәрби тәҗрибәсе дә, коралы да булмый. Казан тирәсендә өч көнлек алышларның уңышсызлыгыннан соң Пугачев Иделның уң ярына чыга, анда аны Казан, Нижгар, Мәскәү, Воронеж һәм Әстерхан губерналарының крепостной крәстиәннәре яклап чыга. 1774 елның июлендә, Төркия белән сугыш тәмамлануы белән файдаланып, Екатерина II ихтилалды бастыру максатында генерал-аншеф П. И. Панин җитәкчелегендәге зур көчләрне юнәлтә. Пугачев Түбән Волгага кача, әммә биредә аны Тын казаклары ярдәмсез калдыра, һәм ул Кара Яр янында сугышта җиңелә. Баш күтәрүчеләрнең төп армиясының җиңелүенә карамастан, Идел буендагы авылдаш сугышы һәм Башкортостандагы күтәрелеш 1774 елның ахырына кадәр дәвам итә, ә кайбер чыгышлар хәтта 1775 елның уртасына кадәр бара. Пугачев һәм аның көрәштәшләре тикшерүләрдән һәм судтан соң 1775 елның гыйнварында Мәскәүдә залана.
