Areal

Narat ağaçı arealı

Areál (lat. area - mäydan, kiñlek) - nindi dä bulsa üsemlek yäisä xaywannarnıñ töre, ıruğı, semialığı taralğan häm tulı yäşäw tsiklı ütä torğan territoriä yäisä akvatoriä.

Areal mäydanı - böten Cir öslegennän alıp anıñ zur bulmağan öleşlärenä qädär nıq üzgärergä mömkin. Zur areallar biläwçe organizmnar - kosmopolitlar, ayırım öleşlärdä yäşäwçelär - endemiklar dip atala.

Areal çiklären tabiği obyektlar (tawlar, yılğalar), şulay uq klimat, tufraq, organizmnar öçen azıq bulu h.b. faktorlar bilgeli. Tabiği, yağni tabiği yul belän formalaşqan häm yasalma (kul'tigen), yağni keşeneñ xucalıq eşçänlege näticäsendä barlıqqa kilgän areallar bula. Xaywan häm üsemlek arealları aqklimatizatsiä häm antropogen tä'sir näticäsendä nıq üzgärergä mömkin.

Üsemlek häm xaywannarnıñ küp törläre üzläreneñ berençel arealları çiklärennän tış ta kiñ taralğan. Mäsälän, elek fäqät Yıraq Könçığışta ğına oçrağan yanutsıman et, şulay uq Amerikadan kertelgän ondatra häm çäşke yaña yäşäw urınnarına caylaşa häm Rossiäneñ küp rayonnarına tarala. Tatarstanda şulay uq dala közäne, sörkä häm elek bötenläy betü çigenä citkän qaban duñğızınıñ arealları kiñäyä bara. Şul uq waqıtta, antropogen tä'sir näticäsendä yäşäw şartları üzgärü säbäple, xaywannar (cofar, qara läkläk, rus osyotrı, xarius, podust, qayber kübäläk törläre h.b.) häm üsemleklär (ere çäçäkle täñkäyäfraq, bülbele qırlı borçaq, sarı citen, urman cildäge h.b.) dönyasınıñ qayber wäkilläreneñ arealları daimi räweştä taraya bara. Siräk oçrıy häm yuqqa çığıp bara torğan üsemlek häm xaywan törläreneñ arealların saqlap qalu öçen maxsus statusqa iä bulğan, ayıruça saqlawlı tabiğät territoriäläre iğlan itelä.

Ädäbiät

• Tolmaçöw A.İ. Основы учения об ареалах. Л., 1962; Ареалы растений флоры СССР: В 3 вып. Л., 1965-76; Ареалы деревьев и кустарников СССР: В 3 т. Л., 1977-86.