İdel Bolğarı ictimaği-säyäsi tözeleşe

Ağa bazar (Rodionov räseme, 1981)

Bolğarğa İlçelek kilüe

Ağa bazar (Baqıy Urmançe räseme, 1970)

Xakimlege

İdel Bolğarı ğädäti feodal' däwlät bulğan. İldä ämir xakimlek itkän.

Elteber däwere

Däwlät oyışqan başlanğıç çorlarda anıñ başlığı elteber dip atalğan. Äle Törki qaxanlığında uq, soñraq Xäzär ilendä qäbilä berläşmäläreneñ ğäskär başlıqların näq şulay dip yörtkännär. Bu süzneñ tögäl mäğnäse açıqlanıp betmägän, alay da anıñ tamır süze «el» borınğı törkilärdä qäbilälär berlege, däwlät yäki il digänne beldergän. Ul bügenge törki xalıqlardağı «il» digängä turı kilä, häm «elteber» süze iltabar digän mäğnäne añlatqan bulsa kiräk (Urta Aziä törkilärendä, mäsälän, İltotmış digän xan da bulğan).

Ämirlär däwere

Soñğıraq çorda, möselmanlıq kiñ taralğannan soñ, bu terminnı «ämir» digän ğäräp süze alıştırğan. Şul uq waqıtta qayber avtorlar, berençe çiratta İbne Fadlan, ğäräp dönyasında ğomumi qabul itelgänçä, bolğar xakimen urtaq termin belän patşa, padişa mäğnäsendä «mälik» dip tä atağannar.

Däwlät eçke tärtibe

Bolğarlarda däwlätkä salım tüläw at yäki başqa yök terlege birü belän genä çiklänmägän. İbne Fadlan şundıy ber küreneşkä iğtibar itkän: «Kem dä kem tuy yasıy yäki mäcles ütkärä ikän, mäclesneñ külämenä qarap, ul patşağa salım tülärgä burıçlı». Bu «salım»nı ğäräp säyäxätçese şärexläp birgän, anıñ bal eçemlegennän toruın häm şunıñ östenä tağın küpmeder külämdä boday birelüen äytkän.

Ulıñnı öyländeräseñ yäisä qızıñnı kiäwgä biräseñ kilsä — üz xäleñä qarap däwlätkä dä öleş çığarasıñ. Däwlättä yäşiseñ, ul sine yaqlıy, sin dä aña bulışırğa tieşseñ, bu—grajdanlıq burıçı.

Qatlamnar

İdel Bolğarında feodalizm barlıqqa kilgäç, başta ul däwlät formasında üsep kitkän. Ul şunnan ğibarät: krestyannar feodalğa bäylelekkä kergänçe, bäysez xalıq törle däwlät yöklämälären ütägän. Däwlät faydasına salımnarnıñ yuğarıda äytelgän törlärennän tış, ilneñ bäysez xalqı bütän törle mäcbüri eşlär başqarırğa tieş bulğan. Mäsälän, alar olı yullar östendä, çik buylarında xärbi nığıtmalar qoruda, ğomumän şähärlär häm däwlätküläm ähämiätle başqa toraq urınnarı tözüdä qatnaşırğa tieş bulğannar. Döres, bu eşlärdä xärbi äsirlär dä qatnaşqan, tik azat xalıq cilkäsenä dä az töşmägän.

Tarxannar

Läkin Bolğarda, başqa här feodal' ildäge kebek ük, ayırım ber alpawıtqa buysınıp yäşäw räweşe dä bulğan. Bu xaqta yazma çığanaqlarda tögäl mäğlümatlar oçramasa da, feodallar (tarxannar) häm feodal' mönäsäbätlär yäşäwe Bolğar däwläteneñ töp cirlärendä bik küp şähärleklär — feodal kirmännäreneñ qaldıqları tabılu belän raslana. Alar—mäydanı 3—4 gektardan artmağan, ämma qüätle nığıtmalar häm berniçä awıl belän uratıp alınğan zur bulmağan şähärleklär. Awıllarda alpawıtqa, tarxanğa buysınğan xalıq kön kürgän, ä tarxan üzeneñ keçeräk ğäskäre belän nığıtılğan kirmänendä yäşägän.

Din

Keçe manara

İdel Bolğarında feodalizmnıñ üsüenä däwlät oyışa başlağanda uq ber allağa tabınu dine — islam qabul itelüe nıq yärdäm itkän. 922 yıldan soñğı çor—möselmanlıqnıñ böten il buyınça taralış däwere. Yıllar häm ğasırlar ezleklelegen saqlap, tarixi çığanaqlar belän tanışqanda moña bersüzsez ışanırğa mömkin. Berniçä misal kiterep qarıyq. İbne Fadlannıñ zamandaşı, bezgä mäğlüm äl-Bälxi bolay dip yazğan: İlneñ iseme Bolğardır, xalqı islam dine tota. X yöz axırınıñ «Xödüd äl-ğäläm» («Dönya çikläre») digän ataqlı farsı yazması Bolğar xalqın şulay uq möselmannar dip atağan.

Rus yanına Bolğar İslam ilçelege

İslamnıñ bolğarlarda räsmi din sıyfatında taraluı turında 986 yılğı tarixi waqiğalar uñayı belän rus yılyazmalarınnan da qızıqlı mäğlümatlar tabarğa mömkin. Şul yılnı Kiev kenäze Vladimirğa üz dinnären täqdim itep bolğar ilçeläre barğannar. «Kenäzneñ: nidän ğibarät soñ ul dinegez?»—dip sorawına bolğarlar sönnätläw kiräklegen, duñğız ite aşaw häm araqı eçü tıyıluın äytkännär... Yılyazmaçılar raslawınça, Vladimir üzenä, yänäse, sönnätlänü häm duñğız ite aşawnı tıyu ğämäleneñ oşamawın äytkän, ä araqı xaqında özep:

Rus eçmiçä, küñel açmıyça yäşi almıy,

digän. Bolğarlardan soñ Kievkä almannar, xäzär yähüdläre, greklar kilgännär häm barısı da üz dinnären maqtağannar. Oluğ kenäz ikençe yılnı üzenä boyarlarnı cıyğan da alardan kiñäş sorağan. Boyarlar şul illärgä keşelär cibärep anda ni barın üz küzläre belän kürep qaytırğa kiñäş itkännär. Şulay eşlägännär dä. Kiev ilçeläre Bolğarğa kilgännär, anda möselmannarnıñ üz mäçetlärendä doğa qıluların qarap torğannar, tezlänep cirgä ielüläre alarğa niçekter säyer: «gel sağış, küñel açular yuq», bulıp kürengän. Qısqası, kievlelärgä möselmanlıq oşamağan, qaytqaç, kenäzlärenä üzläre kürgännärne citkergännär, häm islam kire qağılğan. Tağın ber yıl ütkäç, yağni 988 yılda, Rus xristianlıqnı qabul itkän.

Borıñğı kitaplar

XI yöz avtorları Bolğarnıñ şulay uq möselman ile buluın äytkännär. Xaräzemneñ ensiklopedik ğalime Biruni häm XI—XII yözlärdä yäşägän, inde bezgä mäğlüm bulğan äl-Märwazi Bolğar ciren näq şulay dip, ä bolğarlarnıñ üzlären möselmannar dip atağannar. XII yözneñ mäşhür ispan-ğäräp säyäxätçese äl-Ğarnatıy, 1135 häm 1150 yıllarda Bolğar cirendä bulıp qaytqaç, kitap yaza häm şuña ber xikäyät tä kertä. Ul anı bolğarlı Yaqub ibne Noğmannıñ «Bolğar tarixı» digän kitaptan uqığan bulğan. Bu xikäyättä süz şul xaqta bara: Boxaradan kilgän, meditsinanı da yaxşı belgän ber fäqeyh—möselman dinenä öndäwçe — bolğar patşasın häm anıñ xatının däwalarğa bula, tik alarğa islam dinenä küçü şartın quya; «alar sawığalar häm islam qabul itälär, häm ul ilneñ xalqı da islamğa küçä». Älege fäqeyhneñ iseme, anıñ qaysı waqıtta buluı bu kitapta äytelmägän (İbne Noğmannıñ xezmäte bezneñ könnärgä qädär saqlanmağan). Wägazçeneñ möselman ilennän kilüe häm patşadan soñ böten xalıqnıñ islamnı qabul itüe turında süz barğanlıqtan, bu fäqeyh İbne Fadlan bul'ş küz aldına basa: ul da fäqeyh bula häm Bolğarğa Boxara aşa kilä bit. Ä äl-Ğarnatıynıñ Bolğarda bulu waqıtı—bu däwlättä möselmanlıqnıñ tağın da nığraq taralğan däwere. Şunıñ östenä, bolğarlar üzläre häm Suar keşeläre Tübän İdeldäge Saqsın şähärendä Camiğ mäçetle mäxällälär totqannar. Cıyıp äytkändä, islam İdel Bolğarına da ğomumdäwlät külämendä, xakimlek itüçe ideologiägä äylängän.

Törle ğädätläre

Ämma şul uq Bolğarda, bigräk tä anıñ başlanğıç çorında, mäcüsilek tä yäşägän. Anda mäcüsilek belän berençe bularaq İbne Fadlan oçraşqan häm anı üzeneñ risaläsendä taswirlap qaldırğan. Mäsälän, kemneder yalğış ütergän keşegä mondıy cäza birgännär: anı ber ärcägä kertep yapqannar, añar rizıq quyğannar («öç qabartma wä ber sawıt su»), ärcäne qadaqlap bağanağa asqannar, keşe şunda aqrınlap ülärgä tieş bulğan. Yäki menä tağın ber mäcüsilärçä cenaza ısulı: keşe ülgäç, anı waqıtlıça tirmänendä qaldıralar. Anıñ işek qatına irlär kilälär dä üksep-üksep yılıy başlıylar. İbne Fadlan bu keşelärneñ islam qanunnarına bäyle bulmawların äytä. Alar yılawdan tuqtağaç, qollar kilep citälär häm üzlären qamçı belän qıynarğa totınalar. Annarı märxüm tirmäneneñ işege töbenä bayraq elep quyalar. Cirlägännän soñ qäber äylänäsenä anıñ qoralların tezep çığalar häm ike yıl buyına märxüm istälegenä yılawların däwam itterälär. Şulqädär waqıt ütkäç, bayraqnı urınınnan alalar häm tuğan-tumaçası «aş mäclese» cıya — iskä alu tabını ütkärä. Ägär märxümneñ xatını bulsa, şunnan soñ ul ikençe tapqır kiäwgä çığu xoquqı ala. İbne Fadlan iskärmä yasıy, bu yolalar märxüm «başlıq bulğan» oçraqta ğına tulısı belän ütälä. Ğädi keşeneñ cenazasında yolalarnıñ ber öleşe genä başqarılğan.

Monı da qarağız

• Bolğar bizäleş sänğäte
• Bolğar çigä asılması
• Bolğar
• Ağa bazar
• Böyek Bolğar ile
• Bolğar-Rus kileşüläre
• İdel buyı Bolğar däwläte
• Qazan yanındağı suğış (1506)
• Möxämmät-Ämin xan
• Tuqtamış xan

Tışqı sıltamalar

• Bolğar däwläte
• Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.
• Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.