Трамвай исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:3секцион трамвай.jpg|300px|thumb|right|БКМ ([[Минск]]) маркалы 3-секцион трамвай ([[Казан]], [[2013 ел]])]]

'''Трамвай''', шәһәр җирендә [[электр]] көче белән хәрәкәт ителә торган рельслы, пассажирлар йөртә торган [[транспорт]]. Асылмалы контакт челтәре аша 500-700 [[ватт]] егәрлектәге даими ток белән (кире тогы рельста) тәэмин ителә. «Трамвай» сүзе [[инглиз теле]]ннән «tram» – вагун, «way» – юл дигәнне аңлата.

==Тарихи белешмә==

Әгәр тарихка күз салсак, XIX гасырда бик күп завод, фабрикалар ачыла. Алар шәһәр читендә төзелгәнлектән, кешеләргә эш урыннарына йөрү ераклаша. Шуңа күрә пассажир транспорты мәсьәләсе кискен тора ул вакытта.
Беренче урам трамвае 1832 елда [[Нью-Йорк]]та җибәрелә. Тимер юлга куелган вагунны пар ат тартып барган һәм ул сәгатенә 10 километр тизлектә хәрәкәт иткән. Ә икенче трамвай юлы [[1835 ел]]да [[Яңа Орлеан]]да барлыкка килә. Европада алар беренче булып [[Париж]]да, шуннан соң [[Лондон]]да, [[Копенһаген]]да булдырыла. Россиядә мондый төр транспортны беренчеләрдән булып 1854 елда инженер Полежаев эшли.

Яңа электр трамвае 1881 елда «Сименс» фирмасы тарафыннан [[Берлин]]да төзелә. Тик аның бик күп уңайсызлыклары була. Яңгырлы көнне бөтенләй йөрмәс хәлгә килә. Америка инженеры Ю.Спрэг ток алгычны аның түбәсенә куя. Һәм бу төр трамвай [[1888 ел]]да тиз арада барлык илләргә дә тарала. Россиядә электр транспорты үсешен [[Санкт-Петербург]]ның баш артиллерия идарәсендә эшләгән Ф. Пироцкий исеме белән бәйлиләр. [[1880 ел]]ның 26 мартында ул үзенең уйлап табу казанышы турында хәбәр итә, шул ук елның 22 августында Санкт-Петербургда электр трамвайлары йөри башлый.

==[[Казан трамвае]]==
Казандагы трамвайлар тарихы йөз елдан да артып китә. 1899 елның 20 ноябрендә Казанда беренче электр трамвае җибәрелгән. Мондый трамвайлар ул вакытта [[Россия империясе]]нең башкаласы – Санкт-Петербург шәһәрендә дә булмый әле. Аңарчы, 1875 елның 2 октябреннән башлап, атлы трамвайлар йөргән.

“Бөтен Казан кесәдә” белешмәсе мәгълүматларына караганда ([[1914]]), Казанда биш хут (ягъни маршрут) гамәлдә булган: “Идел-Проломный”, “Воскресенский”, “Грузинский”, “Екатеринский”, “Түгәрәк”. вагуннар ике класстан гыйбарәт булып, беренче класска билет икенчесенә караганда ике мәртәбә диярлек кыйммәтрәк торган. Бүгенгедән аермалы буларак, ул чорда трамвай хәзерге Ирек мәйданын турыга кисеп үткән, Кремль, Бауман, профсоюз, Университет, Лобачевский һ.б. урамнардан йөргән.<ref>[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&task=view&id=2891&Itemid=140 Равил ӘМИРХАН. Тукай чоры Казаны ]</ref>

[[2000]] елда трамвай юлы озынлыгы, икә янәшә юлны кушып исәпләгәндә, 152,3 ''км'', вагуннар саны – 588 данә, ел саен 260,5 млн. пассажир йөртелә.

Хәзерге вакытта шәһәр трамвайлар паркында кулланыла торган заманча модельләр барысы да Россиядә эшләнгән. Күптән түгел генә трамвайлар паркын да яңарту башланды. Шәһәр өчен күбрәк сыйдырышлы, киң, уңайлы вагунлы трамвайлар сатып алына. Әлеге трамвайлар гамәлгә кертелгәннән соң әлеге транспорт төре белән файдаланучылар саны артыр, дип көтелә. Трамвай иң уңайлы шәһәр транспорты санала. Чөнки хәрәкәтләнгәндә ул автомобиль агымына тәэсир итми, үз юлыннан бара. Казан трамвай паркында экскурсияләр, туристик сәяхәтләр өчен аерым маршрутлар да бар. Шулай ук Казанда вагун-ресторанлы трамвай да бар.

[[1967]] елда [[Түбән Кама]]да һәм [[1973]] елда [[Чаллы]]да трамвай хәрәкәте ачыла.

==Казан тиз йөрешле трамвае==
{{төп мәкалә|Казан тизләтелгән трамвае}}

==Уфа трамвае==
[[Уфа]]да бу төр транспорт 1937 елда йөри башлый. [[Бөек Ватан сугышы]] елларында трамвай заводларда хезмәт салучы эшчеләргә бару-кайту өчен бердәнбер транспорт чарасы була.
Сугышка кадәр Уфада 21,4 километр озынлыкта трамвай юллары салынып, өч маршрут буенча 17 моторлы ңәм 15 тагылма вагун йөри. Черниковск шәһәрендәге предприятиеләргә кадәр трамвай йөрмәгәнлектән, заводларда хезмәт салучылар эшкә җәяүләп яки товар поездларына утырып бара.

Бөек Ватан сугышыннан соң шәңәрдә электр транспорты зур үсеш ала. 1956 елда Черниковск һәм Уфа кушыла. [[1995 ел]]да трамвай юлларының озынлыгы 156 километрга җитә. 23 маршрут эшли, елына бу төр транспорт 90,17 миллион пассажирны хезмәтләндерә. 2000 еллардан шәңәрнең трамвай челтәре кыскартыла башлый. 2008 елның август-сентябрендә Октябрь проспектында “Аграр университеты” тукталышыннан алып Космонавтлар урамына кадәр трамвай рельслары алынды, М. Калинин һәйкәле тирәли һәм “Дәүләт циркы” тукталышында трамвай боҗралары эшләнде.

Бүген “Уфа электр транспорты идарәсе” предприятиесенә караучы ике депода 167 трамвай (көн саен 105е линиягә чыга), ике депода 221 троллейбус (көн саен 154е линиягә чыга) бар. Трамвай линияләре — 97,47, троллейбус линияләре озынлыгы 230,75 километр тәшкил итә. 12 — трамвай, 21 троллейбус маршруты тәүлегенә 150 меңгә якын пассажирны хезмәтләндерә. Предприятиедә 269 трамвай йөртүче, 394 троллейбус водителе, 651 кондуктор, 350 ремонт персоналы эшли.

<gallery>
tramway.jpg|[[Краков]] ([[Польша]]) трамвае 
Konstal 105N2k2000 1057, tram line 11, Szczecin, 2009.jpg|Tramway Konstal 105N2k/2000
Беломорская урамындагы трамвай.jpg|71-605А ([[Усть-Катав]]) маркалы трамвай [[Беломорская урамы (Казан)|Беломорская урамы]]нда ([[Казан]])
</gallery>

== Заводлар ==

=== ПТМЗ заводы ===
[[Санкт-Петербург]] шәһәрендә урнашкан трамвайлар җитештерү буенча завод. [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССРда]] һәм постсовет Россиясендә трамвай төзелеше белән генә шөгыльләнүче бердәнбер завод берничә дистә ел дәвамында (1981 елга кадәр) Ленинград / Санкт-Петербург трамвай системасы өчен хәрәкәтчән составның бердәнбер тәэмин итүчесе булды.

2012 елдан "ПТМЗ" ААҖ һәм "Вагонмаш" ЯАҖ финанс кыенлыклары кичерә, җитештерү туктатыла диярлек, нәтиҗәдә 2013 елда ике завод да банкрот дип танылган. 

Соңгы 2 трамвай вагоны 71-153 төзелгән һәм 2012 елның октябрендә [[Мариуполь]] шәһәренә озатылган.<ref>''Веклич В. Ф.'' Автореферат докторской диссертации: Повышение эффективности эксплуатации безрельсового электрического транспорта применением средств диагностирования и управления по системе многих единиц — Москва: Всесоюзный научно-исследовательский институт железнодорожного транспорта, 1990 С. 29</ref>

==Шулай ук кара==
* [[Trolleybus]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [http://kazan2013.ru/tat/transport Универсиада сайты. Шәһәр транспорты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130524025519/http://kazan2013.ru/tat/transport |date=2013-05-24 }} 
* http://kiziltan.ru/useruploads/KT_1_05_01_13.pdf{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.omet-ufa.ru/19.01.10.html Трамвайны кем уйлап тапкан?]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Өмет (Уфа)]].

[[Төркем:Шәһәр транспорты]]
[[Төркем:Электр транспорты]]
[[Төркем:Транспорт чаралары]]
[[Төркем:Җәмәгать транспорты]]