Äxmätzäki Wälidi
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
| Äxmätzäki Wälidi | |
|---|---|
 Äxmätzäki Wälidi | |
| Tulı iseme | Әхмәтзәки Вәлиди Туған |
| Hönäre | tarixçı, säyäsätçe |
| Tuu datası | 10 dekäber 1890 |
| Ülem datası | 26 iyül 1970 (79 yäş) |
| Ülem cire | İstambul, Törkiä |
Wälidi Äxmätzäki Äxmätşa ulı (Başqortça: Вәлиди(ов) Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы), möhäcirlektä Zeki Validi Toğan, (1890-1970), Başqort xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte citäkçese, tarixçı, türkolog, fälsäfä doktorı (1935), Mançester üniversitäteneñ şäräfle doktorı (1967).
1912-1915. yıllarda Qazanda "Qasıymiä" mädräsäse möğällime. 1915-1917.dä 4. Däwlät Dumasınıñ Möselman deputatlarına bulışlıq itü bürosı äğzası. 1917.dä Millät Mäclesenä saylana, Ş. Manatov belän berlektä Başqortlar Şurasın oyıştıra, Nöyäber-Dekäber Orenburgta uzğan Bötenbaşqort Qorıltayı räise (anda Möstäqil Başqort moxtariatı íğlan itelä).
1918-1919 yıllarda Başqort tömännäre Wälidi citäkçelegendä ataman Dutov häm admiral Aleksandr Kolçak armiäläre eçendä Bolşeviklar qarşı köräşä. RSFSR xakimiäte Sovet Başqort autonomiasen tözü şartına kileşkäç, tarafdaları belän Bolşeviklar yağına çığa.
1919. yılnıñ Fevrälennän 1920 yılnıñ iyün urtalarına qädär (bülenep) Başrevkom räise. Üzäk xakimiätneñ elekke moxtariät wäqälätlären çikläwennän kilep tuğan qarşılıqlar arqasında Äxmätzäki Wälidi Sovetlar xakimiäte belän aranı özä, Urta Asiäğa kitä.
Törkestanda Sovet xakimiätenä qarşı milli xäräkät citäkçelärennän berse, "Törkestanlılar Milli Berlege" räise (1920-1923.). 1923. yıldan möhäcirlektä. Şul uq yılda ul İrandağı Mäşhäd şähäreneñ kitapxanäsendä İbne Fazlannıñ original qulyazmanı taba.
1925.tän Törkiädä, İstanbul üniversitätendä uqıtuçısı häm professorı. Soñraq Almaniäneñ Bonn (1935-1937) häm Göttingen (1938-1939.) üniversitätläre professorı. 1953.tän İstanbul üniversitäte qarşındağı Íslam Dönyasın Öyränü häm Tikşerenü İnstitutı citäkçese.
Şul uq yıllarda UNESCO qaramağında Törki xalıqlarnıñ küptomlı fundamental ensiklopädiäsen tözüe oyıştıru eşendä yaqınnan qatnaşa. Törki xalıqlarnıñ tormış-könküreşenä, mädäniätenä, telenä häm tarixına bağışlanğan küpsanlı xezmätläre 1909-1970. yıllarda törle tellärdä basıla.
