Калтыравык башак
| Калтыравык башак | |
|---|---|
 | |
| Халыкара фәнни исем | Briza L., 1753[1][2] |
| Таксономик ранг | ыру[1] |
| Югарырак таксон | кыяклылар |
| Таксономик төр | B. media[d] |
| Шушы чыганакларда тасвирлана | Энциклопедия природы Армении[d], Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 9(2)[d], Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 9(2)[d] һәм New International Encyclopedia[d] |
Калтыравык башак ( лат. Bríza ) - кыяклылыр семьялыгыннан бер- яки күпьеллык үләнчел үсемлекләр ыругы.
Атамасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ыругның фәнни атамасы (Briza) борынгы грек теленнән килеп чыккан һәм Рим табибы Гален (б. Э. II-III гасыр) хезмәтләреннән алынган. Алар өчен бу атама билгеле бер ярма ашлыгын - ихтимал, арышны аңлаткандыр[3] .
Халык арасында бу үсемлекнең исемнәре - "күке күз яшьләре" [4] һәм "Мәрьям ана күз яшьләре". Мондый фитонимнар, шулай ук ыругның татарча исеме ("калтыравык") катлаулы чәчәк төркеме төзелеше белән аңлатыла, ул нечкә сабакларда һавада эленеп торган тамчыларга охшаган һәм аз гына җил искәндә дә селкенә башлый. Испан телендә дә урта калтыравык башак һәм зур калтыравык башакны "Мәрьямнең күз яшьләре" дип атыйлар.
Таралуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ареалы Европа, Көнбатыш Азия, Төньяк Африка һәм Көньяк Американы үз эченә ала. Кайбер төрләр Төньяк Америкада чит үсемлекләр буларак очрый.Татарстан территориясендә бер төре – урта калтыравык башак (B. media) Кама алдында очрый. Дымлы болыннарда, урман аланнарында үсә. [5]
_(2).jpg)
Калтыравык башакның кайбер төрләре - бөҗәкләр өчен азык, мәсәлән Амара ыругына керүче коңгызлар аның белән туклана .
Биологик тасвирлау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кыска тамырчасы булган яисә тамырчасыз берьеллык яки күпьеллык үсемлекләр.
20-60 см биеклектәге күпьеллык үсемлек. Сабагы туры. Яфрак пластинкалары кыяк, яссы, өске ягы кытыршы; яфрак җиңсәсе төбенә кадәр ачык, шома; яфрагының вак телләре элпәле, кыска. Чәчәк төркеме – эре башакларны берләштерә торган җәенке себеркәч. Башакчыклары түгәрәк-йөрәксыман, ян-яктан кысылган, яшькелт ак яки шәмәхә төстә, нәзек сапта утыралар. Май-июньдә чәчәк ата. Җимешләре июль-августта өлгерә. Нигездә, орлыклардан үрчи.
Куллану[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кайбер төрләре терлек өчен азык.
Зур калтыравык башак (Briza maxima), урта калтыравык башак (Briza media) һәм кече калтыравык башакны(Briza minor) декоратив үсемлекләр буларак чәчәләр. Кипкән чәчәкләрен коры букетлар — үсемлекләрдән төзелгән флористик композицияләр төзү өчен кулланалар.
Төрләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
The Plant List (2013) базасы мәгълүматлары буенча, ыругка 22 төр керә :
- Briza ambigua Hack.
- Briza brachychaete Ekman
- Briza brasiliensis (Nees) Ekman — Бразилия калтыравык башагы
- Briza brizoides (Lam.) Kuntze
- Briza calotheca (Trin.) Hack.
- Briza erecta Lam. — Туры калтыравык башак
- Briza humilis M.Bieb. — Тәбәнәк калтыравык башак
- Briza itatiaiae Ekman
- Briza juergensii Hack.
- Briza lamarckiana Nees — Ламарк калтыравык башагы
- Briza marcowiczii Woronow — Маркович калтыравык башагы
- Briza maxima L. — Зур калтыравык башак
- Briza media L. — Урта калтыравык башак
- Briza minor L. — Кече калтыравык башак
- Briza monandra (Hack.) Pilg. — Бер серкәчле калтыравык башак
- Briza paleapilifera Parodi
- Briza parodiana Roseng., B.R.Arrill. & Izag.
- Briza poimorpha (C.Presl) Henrard
- Briza rufa (J.Presl) Steud.
- Briza scabra (Nees ex Steud.) Ekman
- Briza subaristata Lam.
- Briza uniolae (Nees) Steud.
Бу ыругның тагын ун төре The Plant List үсемлекләр исемлегендә (2013) чишелмәгән исем статусына ия, ягъни бу исемнәргә карата, алар башка төрләр белән синонимнарга әверелергә тиешме, яки бәйсез төр исемнәре буларак кулланылырга тиешме, бер сүз белән әйтеп булмый.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Briza Архив копиясе, 18 май 2019. Wayback Machine // The Plant List (2013). Version 1.1.(ингл.)(Тикшерелгән 29 гыйнвар 2015)
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Трясунка // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Некрасова В. Л. Род 161. Трясунка — Briza L. // Флора СССР: в 30 т. / гл. ред. В. Л. Комаров. — Л. : Изд-во АН СССР, 1934. — Т. 2 / ред. тома Р. Ю. Рожевиц, Б. К. Шишкин. — С. 354—357. — 778, XXXIII с. — 5175 экз.
- Трясунка // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Трясунка (Briza). Энциклопедия декоративных садовых растений. әлеге чыганактан 2015-08-21 архивланды. 2015-07-30 тикшерелгән.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Линней К. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium — 5 — Стокһолм: 1754. — doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- ↑ 2,0 2,1 Linnaeus C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
- ↑ Некрасова, 1934
- ↑ Зуева, 2014
- ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/priroda/rastitelnost/kaltyravyk-bashak Онлайн - энциклопедия Tatarica