АКШ ватандашлар сугышы

	АКШ ватандашлар сугышы
	; Геттисбергтагы көрәш
Дата	1861 елның 12 апреле — 1865 елның 23 июне
Урын	Көньяк штатлар
Сәбәп	Колбиләүче көньяк штатларының икътисади сәбәпләр аркасында федератив илдән чыгуы омтылышы
Нәтиҗә	Төньяк штатларның җиңүе, колларны азат итү
Көндәшләр
; Америка Кушма Штатлары; (Берлек/Федерация)	; Америка Конфедератив Штатлары; (Конфедерация)
Сәргаскәрләр
Авраам Линкольн; Улисс Грант; Уильям Шерман	Джефферсон Дэвис; Роберт Ли
Яклар көчләре
2 100 мең кеше	1 064 мең кеше
Югалтулар
360 мең кеше вафат; 275 200 җәрәхәтләнгән	260 мең кеше вафат; 137 мең җәрәхәтләнгән
Гомум югалтулар
	620 мең кеше вафат; 412 меңнән артык кеше җәрәхәтләнгән
	620 мең кеше вафат; 412 меңнән артык кеше җәрәхәтләнгән

АКШ ватандашлар сугышы (ингл. American Civil War) яки Төньяк белән Көньяк сугышы — 1861—1865 елларда Американың штатлары арасында сугыш. Көрәш күпчелектә төньякта урнашкан штатлар белән көньякта урнашкан штатлар арасында бару сәбәпле низагны еш кына «Төньяк белән Көньяк сугышы» дип атыйлар.

Сугыш дәвамында якынча 2 мең бәрелеш булган, 600 меңнән артык кеше һәлак булган.

Сугыш сәбәпләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XIX гасырның беренче яртысында АКШта ике система формалашты. Көньякта колбиләүчелек таралса, төньякта капитализм колач җәя. Бер федерациядә булуга карамастан, штатлар ике икътисадый регионга бүленгән була.

Салымнар, колбиләүчелек, яңа штатларның аңлашылмаган халәте һәм башка факторлар каршылыкларны Берлекнең таркалуына һәм сугышка китерә.

1860 ел президент сайлауларында Авраам Линкольн җитәкләгән Республикан фиркасенең җиңүе Берлектән көньяк штатларының чыгуына китерә. Аерылып чыккан 6 штат Америка Конфедератив Штатлары исемле яңа дәүләткә берләшәләр. Соңрак аларга тагын 5 штат кушыла.

Сугыш барышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәрби бәрелешләр 1861 елның 12 апрелендә Самтер форты өчен башлана. Моңа җавап буларак Линкольн көньяк штатларны баш күтәрүчеләр дип атый һәм аларга каршы сугыш игълан итә. 21 июльдә, беренче җитди бәрелештә, төньяклылар артка чигенергә мәҗбүр була. Тагын берничә бәрелештә алар җиңеләләр.

Шул ук вакытта, Улисс Грант җитәкләгән гаскәрләр көнбатыш фронтта күпмедер уңышка ирешә: көньяклыларны Кентукки, Теннесси һәм Миссури штатларыннан чыгара. Мөһим сәүдә һәм стратегик нокта булган Яңа Орлеанны алу исә аеруча әһәмияткә ия. Ләкин 1861 ел ахырына таба төньяклылар янә чигенүгә күчә.

1862 елның 30 декабрендә Линкольн колларны «азат итү турында прокламация»не имзалый. Моннан башлап сугыш коллыкны юкка чыгару төсмерен ала.

Сугыш барышында 1863 ел хәлиткеч роль уйный. Төньяклылар тотрыклы җиңү юлына баса. 1865 елның 23 июненедә соңгы генерал Стенд Уэйти гаскәрләре бирелә.

Сугыш нәтиҗәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Нәтиҗә буларак Ватандашлар сугышы АКШ тарихында иң кан коючан сугыш буларак тарихка кергән. Сугыш бараышында 600 меңнән артык кеше һәлак булган. Икътисад ягыннан АКШ хөкүмәте 3 млрд доллар югалткан.

Коллыкны тыю АКШ Конституциясенең 13 нче төзәтмәсендә беркетелә. Ул 1865 елның 18 декабрендә үз көченә кергән.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төп бәрелешләрнең статистик йомгагы 2015 елның 8 апрель көнендә архивланган. (ингл.)