Алмагач
| Алмагач | |
 | |
| Халыкара фәнни исем | Malus Mill., 1754 |
|---|---|
| Таксономик ранг | ыру |
| Югарырак таксон | алмагачлылар[d] |
| Таксонның халык атамасы | apple[1], تفاح, ГIеч, Алмағас, Яблыня, Яблыня, Avalenn, Pomera, jabloň, Æble-slægten, Äpfel, Jabłušcyna, Pomarbo, Õunapuu, سیب, Omenapuut, Pommier, Aapelbuumer, Maceira, Jabuke, Jabłučina, Խնձորենի, リンゴ属, ვაშლი, 사과나무속, Гьивч, Obelis, Ābeles, Марлю, Олмапу, Олмаву, Умарина, Appel, Appels, Epleslekten, Pommyi, Фæткъуыбæлас, Punmié, jabłoń, Macieira, Mar, Яблоня, Eppelmuorat, jabloň, Tufaax, Aplar, Mtofaa, Alimangong mansanas, Çiçek elması, Алмагач, Яблоня, Улмопу, Яблуня, Jablokpu, Chi Hải đường, უშქური, 苹果属 һәм Appel[2] |
| Таксономик төр | Яблоня лесная[d] |
| Җимеш төре | алма[d] |
| Нәрсәнең чыганагы | алма |
| GRIN URL | npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=7215[3] |
 Malus Викиҗентыкта | |
Алмагач (лат. Málus) — розачәчәклеләр гаиләлегенә керүче агачлар һәм куаклар ыругы, җимеш культурасы. . Җимеше — шарсыман, әчкелтем-баллы тәмле. Алмада 15-16% коры матдәләр (10-12% шикәр, 0,2-1,6% органик кислоталар, 10-30 мг% С витамины, пектин, дуплау матдәләре һ.б.) бар. Алмалары яңа өлгергән килеш һәм эшкәртелеп (киптереп, җебетеп, кайнатма, джем, повидло, сок, шәраб һ.б.) кулланыла.
Алмагачларның биеклеге бакчаларда 3,5-5 м, кыргый хәлдә 7-10 м. га җитә. Алмагачның тамырлары яхшы үсә, 3 м. га кадәр тирәнгә китә. Утыртканнан соң 4-7 елдан алма бирә башлый. 12-18 елдан соң иң мул уңыш бирү чорлары. Чәчәк бөреләре көздән нигезләнә, майның өченче декадасында чәчәк ата. Чәчәкләре эре, ике җенесле, ак яки алсу төстә, чатырсыман чәчәк төркеменә 5-12 данә булып җыела. Җимешләре зурлыгы, формасы, төсе (бертөсле, төрле төсле, кызылның төрле төсмерләре) белән аерыла. Җәйге сортлары – августның икенче яртысында, көзгеләре – сентябрьнең беренче яртысында, иртә өлгерә торган кышкылары – сентябрьнең икенче яртысында, кышкылары октябрьдә өлгерә. Җәйге сортлар 2 атна, көзгеләре 1-1,5 ай, иртә өлгерә торган кышкылары 2-3 ай, кышкылары март-апрель ахырына кадәр саклана. Идел-Урал шартларында алмагач кышка чыдамлыгы һәм озак яшәве белән (30-35 ел) аерылып тора.
Алмагачның туфрак уңдырыш-лылыгына таләпчәнлеге уртача. Уртача һәм авыр – балчыксыл селтесезләнгән кара туфраклы, соры һәм кызгылт-соры урман, кәсле-көлсу, ачылыгы аз булган яисә нейтраль (рН 6-7) туфрак алмагач өчен иң яраклы дип санала.
Төрләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ыруга барлыгы 36 төр керә. Хуҗалыкларда күп очракта Йорт алмасы (Культуралы алма) — Malus domestica төре үстерелә.
Корткычлар һәм чирләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп корткычлар – алмагач чәчәк-ашары һәм алмагач җимешашарлары. Аерым елларда алмагач яфракларын алмагач көясе һәм парсыз ефәк күбәләге зарарлый. Авырулардан иң зыянлысы – кутыр авыруы, ул бигрәк тә җәй дымлы килгән елларда киң тарала.
