Емь
Ямь, емь (финча jäämit) - урта гасырларда Фенноскандиядә яшәүче кайбер төньяк халыкларның новгородлылар тарафыннан аталган исемнәре.
Этногенез[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Андреас Шегрен, академик А.Х. Лербергның «Ямь» елъязмасы язмасының һәм Финляндия көньягындагы тарихи Häme (шведча tavastland, лат. tavaste) өлкәсе атамасының аваздашлыгы белән Хяме (hämäläiset) финнарын чагыштыра. Икенче теория буенча ямь Ладоганың төньяк ярыннан булган карел кабиләсе була.[1] Төрле телгә алынган истәлекләрдә ямь исеме төрле халыкларны күрсәтә ала, ул бердәм географик яки этник төркемне аңлатмый.[2]
Ямьнең рус исеме Хямның фин исеменә туры килергә мөмкин. Бу ахырга кадәр ачыкланмаган булып кала, чөнки урта гасыр чыганаклары ерак кавемнәрнең исемнәрен эзлексез кулланганнар, еш кына аларны бутаганнар.
Таралышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ямь Финляндиянең үзәк районнарына баштан ук килми, ә башта Ладога күле һәм Төньяк Двина (гипотеза авторлары — Шенгрен, Барсов) арасында урнашкан дигән версия бар. А. Г. Едовин Двина бассейнында яшәгән кешене Балтыйк буе финнарына түгел, ә фин-угыр халыкларының төньяк фин төркеменә кертә. XX гасырның беренче яртысында Карелия муентыгының автохтон халкы турында дискуссияләр алып барыла, анда Карелия һәм Ингерманландия ямьнең беренчел яшәү урыны булган, аннан ул корела белән кысрыкланган дип уйланылган.[3]
Ямьның борынгы заманнарда киң таралуы турындагы версия өлешчә Ям ныгытмасына нигез салган кечкенә генә кавеменең яшәү факты хезмәт итәргә мөмкин.
Шулай ук ямьнарны 1042 елда, Новгород кенәзе Владимир, Ярослав Мудрыйның улы ямьга каршы поход кылган вакытта вакытлы еллар повестендә искә ала. Әгәр бу, чыннан да, хәзерге Финляндия территориясенә Емца елгасына булмыйча ямьга күрсәтсә, сүз Финляндия тарихына кагылышлы иң беренче язма турында бара.
Яулары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хроникаларда новгородлылар һәм карелалар, төгәлрәге, Корела (Прозерск) районында яшәүчеләр XII гасырда ямьнарга каршы алып барган сугышлары турында әйтелә. Чыганаклар шулай ук ямьнарның Ладога буена яулары искә алына.
Вакытлы еллар повесте ямь Руськә ясак түләвен хәбәр итә. Алга таба 1123, 1142, 1143, 1149, 1186, 1191, 1227 ( яки 1126), 1228, 1240, 1256, 1292, 1311 елларда ямь искә алына.
1142 елда ямь Новгород җиренә һөҗүм итә һәм 400 кешене югалтып, Ладогада көрәштә җиңелә. Ямь 1149 елда, рус чыганаклары буенча 1000 кешедән торган яңа һөҗүм оештыра. Биш йөз новгородлы водь белән бергә алар артыннан куып китә һәм җиңә.
1227 елда Новгород кенәзе Ярослав Всеволодович новгородлылар белән бергә ямьгә яу йөри. Шул ук вакытта ул корел кабиләләрен чукындыруны тормышка ашыра.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Uino, Pirjo: Ancient Karelia. Archaeological Studies. Helsinki 1997
- ↑ Gabriel Rein: Föreläsningar öfver Finlands historia, 1870, s.101, Martti Linna: Suomen alueellinen pyhimyskultti ja vanhemmat aluejaot, Vesilahti 1346—1996, 1996, s.154-155, Sama: Suomen vanhemmista aluejaoista, Muinaistutkija 4/1996
- ↑ Едовин А. Г. Заволочье в средневековой русской истории X—XIII вв. Диссертация на соискание степени кандидата исторических наук.— Архангельск, 2001.— Л.105.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Соловьёв А.В. Заметки к "Слову о погибели Рускыя земли" // Труды отдела древнерусской литературы Института русского языка Академии наук СССР : научный сборник. — 1958. — С. 94-101