Спас манарасы (Казан кремле)

Спас манарасы
	Спас манарасы
Дәүләт	Россия
Административ-территориаль берәмлек	Казан
Мирас статусы	федераль әһәмияттәге Россия мәдәни мирас объекты[d]
Ирешү	Кремль, литера 66
	Спас манарасы Викиҗыентыкта

Казан кремленең Спас манарасы - аның төп үтеп керү манарасы һәм XVI гасыр архитектура һәйкәле. Ул Кремльнең көнчыгыш диварында урнашкан һәм Беренче Май мәйданына чыга.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Дүрт катлы Спас манарасы — Казан Кремленә төп керү юлы — ныгытма диварының көньяк өлешендә урнашкан. XVI гасырда Псков төзүчеләре Иван Ширяй һәм «Барма» кушаматлы Яковлев тарафыннан төзелгән. Манара берничә тапкыр яңадан торгызылган; барлык гасырларда аңа төп Кремль манарасы буларак игътибар бирелгән.

Манара аның капкалары өстендә торган Спас Нерукотворный иконасыннан үз исемен ала. 1566—1568 елгы Кремль чиркәве нигезе турында Казан язучы китапларында Спас чиркәве «Спас Нерукотворенный, иже на вратех» кебек аталган. Спас иконасы Иван Грозныйның байрагының төгәл күчермәсен тәшкил итә (хәзерге вакытта байрак Корал палатасында^[1] ), ул булачак манара урынында шәһәр өчен сугыш вакытында куелган.

XVI гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

"Казан тарихы" авторы сөйләгәнчә, 1552 елның 4 октябрендә, Казан яулап алынганнан соң, Иван IV ныгытманы тикшерә һәм "җимерелгән урыннарын торгызырга... боера". Шуннан соң патша урын сайлый, шул ук көнне, 4 октябрьдә, (бер көн эчендә төзелгән) Ару хәбәр чиркәве (Казан кремле), изгеләр Киприан һәм Иустиния һәм Спас Неуркотворный хөрмәтенә өч агач чиркәү салына.

Ташта төзелеш акрын дәвам иткән һәм Спас таш чиркәүе 1555 елда гына тәмамланган. Казан Кремлендә төзелешнең әкрен барышыннан канәгать булмаган Иван Грозный Псков һөнәрчеләре Иван Ширяйга һәм Постник Яковлевка якынча 200 кешене ярдәмгә жибәрә.

Төзелеш барышында Псков төзүчеләре якынча йөз метрга иске болгар ныгытмасы диварлары сызыгыннан (Иваново ягына (1 Май) яңа ак ташлы Кремль диварларын күчергәннәр. Шулай итеп, башта ныгытмадан читтә төзелгән Спас чиркәве Яңа Кремль диварлары эчендә, Кремльнең юл башнясы янында урнаша.

XVI гасырда Спас манарасы ак таштан торган турыпочмаклы ике яруслы корылма иде (квадрат нигезе 23 - 23 метр, калынлыгы 2,25 метр), ак киселгән известьташтан ясалган. Манара агач чатыр түбә белән һәм ян галереялары - уклар белән капланган. Спас манарасы эчендә төньяк, көнбатыш һәм көнчыгыш фасад ягына аша узу белән эчендә башта T формасында булган. Көнбатыш арканы салганнан соң, юл L формасында (Тайницкая манарасында сакланган) булып китә, бу крепостьның саклану көчен арттырган: ныгытмага тиз арада керү авыр була, өстәвенә, һөҗүм вакытында дошман крепостьны саклаучыларга калкан белән сакланмаган як белән борылган була. Узу төнлә тимер белән капланган имән капкасы белән ябылган, ачкычлары Казан губернаторында булган.

Спас манарасы янында, 1566—1568 язучылар язмалары буенча, "шәһәргә, сул якка карый, шәһәр стеналары янында баганаларга киселгән чиркәү, ә часовняда зур кыңгырау һәм сәгать шул ук кыңгырауга чыңлый".

XVII гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Манара һәм аның янындагы чиркәү берничә тапкыр янган. 1694 елда булган янгыннан соң, манара торгызылган һәм кирпеч чатырлы тагын ике кирпеч ярус алган, шул ук вакытта хәрби яки чаң кагу кыңгыравы манарага күчерелгән. Чаң кагу кыңгыравы тавышы традицион рәвештә ут турында игълан иткән - бу XX гасыр башына кадәр дәвам иткән. XVII гасырның Мәскәү архитектурасына хас булган детальләргә карап манараны Мәскәү осталары тәмамлаган дип уйларга була. Спас манарасы төзелгәнче, Спас чаң кагу кыңгыравы кечкенә генә икеъяруслы башня, сулдан Спас манарасыннан, Мәскәү Кремленең патша манарасы кебек, булган. Бу формада XVIII гасырга кадәр сакланган^[2] .

XVIII гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чаң кагу кыңгыравы эленгән мәйданга керү бушлай (сакчылар аз гына түләделәр), моннан Казанның искиткеч күренеше ачыла (манара биеклеге - 47 м, мәйдан биеклеге - якынча 30 м).

XVIII гасырда манарада «тавышлы» һәм хәрәкәтсез уклар тирәсендә циферблат белән әйләнүче сәгать белән җиһазландырылган. 1780 елда сәгать яңасы белән алыштырылган, аның турында 1788 елгы "Казанның топографик тасвирламасы" нда Зиновьев манарада "көн саен музыка уникенче сәгать игълан итә" дип хәбәр итә.

XIX гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1815 елда, тагын бер янгыннан соң, Спас чиркәве 20 елга ташланган. XIX гасырның егерменче елларында чиркәү Казан коменданты Пирх һәм Казан гарнизонының хәрби сафлары тырышлыгы белән яңартылган, епархия бүлегендә кала. Ниһаять, 1836-нчы елда Казанга килгән Николай I шәхси заказы буенча гына торгызылган. Император Николай Павлович Спас манарасына игътибар иткән һәм "Казан Кремлесенең Спаская манарасында урнашкан Коткаручы исемендәге чиркәүне епархиядән хәрби бүлеккә чыгарырга, аңа махсус хәрби руханилар һәм руханилар куярга ... һәм бу гыйбадәтханәгә барлык хәрби частларны һәм бүлекләрне кертергә куша". ... Шулай итеп, Спас чиркәве яңа "Казан гарнизонының хәрби чиркәве" статусын ала. Реставрация эшендә гыйбадәтханә киңәйтелә, көньяк фасады сүтелә, һәм хәзер чиркәү манарага кушыла башлый (моңа кадәр алар арасында кечкенә юл бар иде). XVI гасырның борынгы эчке өлеше утта юкка чыга, һәм җирле тарихчы Н.Загоскин язганча, 1895 елда, чиркәү хәзерге вакытта хәрби булганга, аның эчке бизәлеше "төрле хәрби җиһазлардан тора".

Уттан исән калган нерукотворный Образ иконасы Спаская манарасының көньякка, Кунак ишегалдына, Спас манарасы диварына күчерәләр. Өлкә архитекторы Шмидт проекты буенча 1820 елда хөрмәтләнгән образга керү өчен, көньяк ягыннан манарага ярым түгәрәк баскычлар куела. Соңрак, монда шул ук баскыч алып барган чиркәү төзелгән. 1904-1905 елларда, Казан епархиясе архитекторы Ф.Н. Малиновский проекты буенча, Коткаручы Мәсихнең чатыр формасындагы киңрәк чиркәве (1905 елның 21 августында изгеләндерелә) төзелә.

Спас манарасы һәм 1917 революциясенә кадәр чиркәү
Спас манарасы һәм XIX гасырда чиркәү
Спас манарасы һәм Александр II һәйкәле
Спас манарасы һәм 1904-1905 елларда төзелгән чатыр белән капланган чиркәү.
Ивановская мәйданының архитектур ансамбле 1917 елгы революциягә кадәр
Спас (чатыр) чиркәвенең эчке бизәлеше
Спас манарасының капка чиркәвенең эчке бизәлеше, XIX гасыр.

1857 елда манара аша үтеп кергәннәр, һәм бераз соңрак Кремльгә төп керү өчен көнчыгыштан манара янындагы крепость стенасын кисәләр, анда ук формасындагы арка тишелгән. Яңа арка өстендә Зилант образы булган герб күтәрелгән, һәм соңрак 1880 елларда арка өстендәге урынга Казан Алла Анасы иконасы куелган.

1870 елда, манараның көнбатыш ягында, Спас-Преображенский монастыре ягында, чиркәүгә алып барган баскыч белән янкорма куела.

XIX гасыр ахырына кадәр Спас манарасы алдында тирән ныгытма сазлыгы булган, аның аша күпер төп капкага алып барган, башта агач күтәрү күпере һәм XVIII гасыр ахырыннан - крепостьны посад белән тоташтырган ак таш күпер. 1860 елда сазлык тутырылган.

XX гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1917 елның Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң, часовня сүтелә, иконасы ул вакытта Казандагы бердәнбер Ярославль могҗизалары чиркәвенә күчерелә. 1930-нчы елда Кремльгә туры керү Спас капкасы аша урнаштырылган. 1963 елда манарага диаметры 2,7 метр булган алтын йолдыз куелган. 1917 елга кадәр манара таҗы булган ике башлы бөркет революциядән соң озакламый алынган. Югары баскычка "кызыл" яңгыраган сәгать куелган: тавышланган вакытында яктырту яктылыгы, кыңгырау тавышының тавышына карап үзгәрә һәм ак чатырны кызыл төскә буяган.

Спас манарасына янәшә торган Нерукотворный Образ чиркәве гадәттә тышкы кыяфәтен саклап кала (гөмбәздән кала). Төньяк яктан Спас чиркәве XVI гасырның декорын — Төньяк фасадтагы типик Псков көрәкләре һәм көрәк аркаларын саклап кала. Спас чиркәвенең тәрәзәләре һәм ату урыннары Кремльнең төп урамына юнәлтелдеКремльнең урамына карый.