Qazaq xanlığı
| Qazaq xanlığı qazaqça Қазақ хандығы 1465 — 1731 (1822) | |
 | |
| Başqala |
Sığnaq, Törkistan |
|---|---|
| räsmi tel |
törki, qıpçaq, qazaq |
| Din | |
| İdärä itü tärtibe |
Feodal' Monarxiä |
Qazaq xanlığı (qazaqça Қазақ хандығы) — Äbelxäyer xanlığı tarqalğannan soñ, Çu häm Talas yılğaları arasında 1465 yılda barlıqqa kilgän däwlät. Qazaqstan tarıxçıları buyınça Gäräy Qazaq xanlığına nigez salğan.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Altın Urda tarqaluı
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1428 yılda Oluğ Möxämmäd Bäräk xannı ciñep, anı Altın Urdanıñ könyaq öleşenä qua. Keçe Möxämmäd Saray şähärendä xakimiätkä kilgännän soñ, Altın Urda tarqala başlıy. Oluğ Möxämmäd Qazan xanlığına nigez sala. Altın Urdanıñ könyaq-könçığış öleşe Aq Urda tarqala häm könyaq öleşendä başta Bäräk xan, soñraq Äbelxäyer xäkimiätkä kilä. Läkin täxet öçen tuqtawsız köräş däwam itä.
1468 yılda Abelxäyer xan ülgännän soñ, Äbelxäyer xanlığı tarqala, anıñ könbatış öleşen Noğay Urdası basıp ala, könyaq öleşendä Gäräy (Qazaq xanlığı) häm Canibäk Qazaq xanlığına nigez sala.
Barlıqqa kilü
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1457 yılda Üz Timer citäkçelegendäge oyratlar (mongol qäbiläse) Äbelxäyer ğäskären tar-mar itä. Oyratlar Taşkänt häm Törkistan şähärlären cimerä.
Oyratlar höcüme Äbelxäyer däwläten bik qaqşata, anıñ säyäsäte belän riza bulmağan köndäşlär Canibäk häm Gäräy Mogulistanğa (Balxaştan könyaq töbägenä) küçep, Çu häm Talas yılğaları arasında Gäräy üz däwlätenä nigez sala.
Gäräy ulı Borındıq xan idärä itkän çorda (1480-1511) Sırdärya buyları basıp alına.
Qasıym xan idärä itkän çorda (1511-1521) Maweranahr tönyak öleşe, xättä Taşkänt basıp alına, Noğay Urdasına qarşı suğış uñaylı tämamlana, Sarayçıq basıp alına.
Üzara nizağlar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Läkin Qasıym xan ülgännän soñ, Noğay Urdası qarşı höcümne oyıştıra, Turğay yılğasına qädär cirne kire qaytara. Qazaq xanlığı ciñelä häm anda üzara nizağlar başlana.
Seber xanlığı Nura yılğasına qädärge territоriäne basıp ala. Näticädä Qazaq xanlığı Cidesu töbägenä taraya.
1520 yıldan oyratlar höcümnäre başlanalar, citmäsä watandaşlar suğışı däwam itä.
Watandaşlar suğışında Qasıym ulı Xaq Nazar ciñä, ul Manğışlaqnı basıp ala.
Qazaq xanlığı yış Noğay Urdası, Xiwä häm Boxara xanlıqlarına qarşı suğışa.
İsem xan (qaz. Esim xan) (1598 — 1628) başqalasın Sığnaq qalаsınnan Törkistan şähärenä küçerä, qaraqalpaq baş kütärüen bastıra.
1598 yılda İsem xan Boxara belän solıx kileşüen tözi, anıñ buyınça Taşkänt (200 yılğa) xan xakimiäte astında qalğan.
Cuñğarlar höcüme
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1635 yılda oyratlar Könbatış Mongoliädä berläşep, Cuñğar xanlığına nigez sala, häm Qazaq xanlığına höcüm başlıy.
Cuñğarlar qazaqlarğa zur zıyan kiterä, çın qırğın, genotsid oyıştıra. Cuñğar-qazaq suğışları 1643—1756 yıllarda suzıla, näticädä qazaqlar tulı beterü yanawı aldınnan Rusiä imperiäsenä möräcäğät itä.
Tarqalu häm beterelü
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]XVII ğasırda qazaqlar öç yözgä (qaz. jüz) bülenä.
1731 yılda Keçe Yöz Rusiä imperiäsenä kerä, 1740 yıldan Urta Yöz, soñraq Olı Yöz quşıla. Olı häm Urta Yözlär Canibäk ulları toqımına buysınğan. Urta Yözneñ soñğı kürenekle xanı Abılay xan bulğan (1711-1781).
Cuñğarlar höcümnäre säbäple qazaq xalqı Rusiä imperiäsenä kerergä mäcbür bulğan, quşılu qazaqlarnı qırıp beterüdän qotqarğan.