Ğäräp älifbası

Ğäräp älifbası bügenge dönyada ayıruça kiñ taralğan yazulardan berse. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda, ul dönyada barlıq xalıqnıñ yaqınça yözdän unına xezmät itä. Berençe näwbättä ul – Ğäräp tele öçen. Monnan tış, Ğäräp älifbası İranda Farsí telle, Päqstanda Urdu telle, Äfğänstanda Puştu wä Däri telle, öleşçä Híndstanda milli älifba bularaq qabul itelgän. Ul şulay uq Íslam dine kiñ taralğan başqa illärdä dä (Bangladeş, Efiopoa, Filippin, İndonezia, Malayzia, Mozambik, Nigeria w.b.) aktíf qullanılışta yöri. 20. yözneñ 30. yıllarına qädär, Latín älifbası alıştırğançı, SSRBdäge Törki xalıqlarnıñ häm Törkiädäge Ğosmanlı Töreklärneñ milli yazuları da şuşı älifbağa nigezlängän ide.

Taríx

Ğäräp yazuınıñ borınğı watanı – Üzäk Ğäräbstan. Anıñ berençe ürnäkläre (Lixyäni, Samudí, Safí kebek taşyazmalar) Ğäräbstan yarımutraw cirendä häm Süriäneñ Könyaq töbäklärendä tabılğan. Alarnıñ yazılu waqıtları 1.–4. yözlärgä qarí.

Üzeneñ üseş yulında Ğäräp yazuı törle üzgäreşlär kiçergän. Anıñ çişmä başında borınğı Finiki älifbası tora. Ämma Ğäräp yazuınıñ kamilläşterüenä Nabatí wä Aramí yazularınıñ da zur yoğıntı yasağanlığı mäğlüm.

Xäzerge waqıtta ğälimnär Ğäräp yazuınıñ iñ borınğı ürnäge itep Qufí yazuın sanílar. Ul Äfrät yılğası buyında urnaşqan Ğäräp xälifäte zamanında (7.-9. yözlär) başqala xezmäten ütägän äl-Qufa şähärendä tabılğan. Soñğıraq çorlarda, xattatlar tırışlığı belän, Ğäräp yazuı haman kämilläşä barğan, anıñ küp törle şäkelläre barlıqqa kilgän. Ğälimnär raslawınça, alarnıñ sanı yöz yegermegä citä. Ämma bügenge köndä bu ölgelärneñ altı-cide töre genä aktíf qullanıla. Alarnıñ Ğäräpçä atamaları: Qufí, Näsx, Söls, Röqğä, Nästäğliq, Diwan, Şikästä.

Älifba tozeleşe

Ğäräp älifbasında 28 xäref bar, şularnıñ öçese (älif, waw, ya) ozın suzıqlarnı belderä, qısqa suzıqlar isä (yarımsuzıqlar) yazuda xäräkälär (ast, öst bilgeläre) yärdämendä kürsätelä. Başqa xäreflär tartıqlarnı bilgeläw öçen.

Xäreflär barlıq oçraqlarda da ber genä bieklegenda yazıla, yäğni Ğäräp älifbasında baş xäreflär yuq.

Ğäräp älifbasında xäreflarneñ dürt törle yazılu räweşe qullanıla:

• ayırım yazılışı,
• süz başında,
• süz urtasında,
• süz azağında.

Töp xäreflär

Ayırım	Başta	Urtada	Azaqta	İsem	Almaş	Awaz
ﺀ	أ, إ, ؤ, ئ			hamza	ʾ / ’ et ‚	[ʔ]
ﺍ	—		ﺎ	ʾalif	ā / â	[aː]
ﺏ	ﺑ	ﺒ	ﺐ	bāʾ	b	[b]
ﺕ	ﺗ	ﺘ	ﺖ	tāʾ	t	[t]
ﺙ	ﺛ	ﺜ	ﺚ	ṯāʾ	ṯ / th	[θ]
ﺝ	ﺟ	ﺠ	ﺞ	ǧīm	ǧ / j / dj	[ʤ]
ﺡ	ﺣ	ﺤ	ﺢ	ḥāʾ	ḥ	[ħ]
ﺥ	ﺧ	ﺨ	ﺦ	ḫāʾ	ḫ / ẖ / kh	[x]
ﺩ	—		ﺪ	dāl	d	[d]
ﺫ	—		ﺬ	ḏāl	ḏ / dh	[ð]
ﺭ	—		ﺮ	rāʾ	r	[r]
ﺯ	—		ﺰ	zāy	z	[z]
ﺱ	ﺳ	ﺴ	ﺲ	sīn	s	[s]
ﺵ	ﺷ	ﺸ	ﺶ	šīn	š / sh	[ʃ]
ﺹ	ﺻ	ﺼ	ﺺ	ṣād	ṣ	[sˁ]
ﺽ	ﺿ	ﻀ	ﺾ	ḍād	ḍ	[dˁ], [ðˤ]
ﻁ	ﻃ	ﻄ	ﻂ	ṭāʾ	ṭ	[tˁ]
ﻅ	ﻇ	ﻈ	ﻆ	ẓāʾ	ẓ	[zˁ], [ðˁ]
ﻉ	ﻋ	ﻌ	ﻊ	ʿayn	ʿ / ‘	[ʔˤ]
ﻍ	ﻏ	ﻐ	ﻎ	ġayn	ġ / gh	[ɣ]
ﻑ	ﻓ	ﻔ	ﻒ	fāʾ	f	[f]
ﻕ	ﻗ	ﻘ	ﻖ	qāf	q / ḳ	[q]
ﻙ	ﻛ	ﻜ	ﻚ	kāf	k	[k]
ﻝ	ﻟ	ﻠ	ﻞ	lām	l	[l]
ﻡ	ﻣ	ﻤ	ﻢ	mīm	m	[m]
ﻥ	ﻧ	ﻨ	ﻦ	nūn	n	[n]
ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	hāʾ	h	[h]
ﻭ	—		ﻮ	wāw	w	[w]
ﻱ	ﻳ	ﻴ	ﻲ	yāʾ	y	[j]

Ğäräp älifbasında altı xäref özek xäreflär dip atala, alar üzlärennän soñ kilgän xäreflär belän (sul yaqtan) totaşmílar wa süzda urın aluınnan üz qiäfäten üzgärtmilär:

• ﺍ älif

• ﺩ däl

• ﺫ zäl

• ﺭ rä

• ﺯ zä

• ﻭ waw

Tartıqlar

Ğäräp telendä icek yasawçı awazlar bularaq suzıqlar yörsälär dä, alarnıñ neçkä/qalın buluı tartıqnıñ neçkä/qalın buluına qarí. Yäğni bu yaqtan Ğäräp yazuı elekke iske Törki älifbasında kük, suzıq awazları öçen öç xäref kenä, wä alarnıñ qalın/neçkälege nindi tartıq belän toruına bäleyle.

Ğäräpçädä 7 istiğälä (qalın tartıq) belderüçe xäref bar: ﻕ ﻍ ﻁ ﻅ ﺹ ﺽ ﺥ. Bu xäreflär belän fätxä [a] itep, käsrä [í] itep, wä zämmä [u] itep uqıla.

Başqa xäreflär istifälä (neçkä tartıq) belderälär, wä alar belän fätxä [ä] itep, käsrä [i] itep, wä zämmä [ü] itep uqıla.

Xäräkälär

Ğäräp telendä xärefneñ öst/astında quyıla torğan berniçä xäräkä qullanıla. Uqığanda, başta xäref uqıla, annarı ğına xäräkä.

Suzıqlar

Ğäräp telendä altı suzıq awaz bar, wä bik yış oçraqlarda alar bötenläy yazılmílar, bu närsä qayçaqta ikemäğnälelekkä dä kiterä ala.

Suzıqlarnıñ öçese qısqa: [ä], [i], [u]. Qısqa suzıqlar yazuda ayırım xäref ilä tügel, xäräkä aşa ğına bilgelilär:

• َ – qısqa [a] – fätxä

• ِ – qısqa [i] – käsrä

• ُ – qısqa [u] – zämmä/damma

Ozın suzıqlarnı mäd (suzu) xärefläre ilä kürsätelä wä xäräkälärgä qarağanda ike märtäbä suzıbraq uqıla:

Qullanu	İsem	Almaş	Awaz
دَ	fatḥa	a	[a]
دِ	kasra	i	[i]
دُ	ḍamma	u	[u]
دَ‌ا	fatḥa ʾalif	ā	[aː]
دَ‌ى	fatḥa ʾalif maqṣūra	ā / aỳ	[aː]
دِ‌ي	kasra yāʾ	ī / iy	[iː]
دُ‌و	ḍamma wāw	ū / uw	[uː]

• fätxäle xäreftän soñ xäräkäsez älif kilsä, şul fätxä+älif ozın [ā] kük uqıla: دَ‌ا – [dā]

• käsräle xäreftän soñ xäräkäsez yä kilsä, şul käsrä+yä ozın [ī] yä ki [iy] kük uqıla: دِ‌ي – [diy]

• zämmäle xäreftän soñ xäräkäsez wäw kilsä, şul zämmä+wäw ozın [ū] yä ki [uw] kük uqıla: دُ‌و – [duw]

Tänwin xäräkäläre

• ً – fätxä tänwin – [än] uqıla. Mísal: بَابًا – [bābän]

• ٍ – käsrä tänwin – [in] uqıla. Mísal: بَابٍ – [bābin]

• ٌ – zämmä tänwin – [ün] uqıla. Mísal: بَابٌ – [bābün]

İskärmä: Fätxä tänwinle xäreftän soñ xäräkäsez älif kilsä, şul älif uqılmí.

Başqa xäräkälär

Täşdid

Ğäräp telendä ber ük tartıq awazlar ber-ber artlı kilsälär, berençese genä yazıla wä ikençese urınına täşdid xäräkäse (täşdidläw/ikelätkeç bilgese) genä quyıla: ّ

Täşdidle tartıq käsrälä bulsa, käsräse tartıq ilä täşdid arasına quyıla.

Sükün/Säken

Ğäräp icege ike törle bula, yä açıq, yä yabıq. Menä ْ – sükün ul tartıqnıñ yomıqlıqnı beldergeç bularaq qullanıla, icek yabuçı xäräkä, wä säkenle tartıq äytkändä awız yomıla. Mísal: بَبْ [bä+b]

Säken quyılmağan oçraqlarda tartıq barıber suzıq belän uqıla: قلب [qäläba]. Wä [qälb] äyteleşen bilgeläw öçen [l] ilä [b] tartıqlardan torğan iceklärne säken belän yabalar da: قلْبْ [qälb] (xäreflärne ayırım yazğanda: ق‌لْ‌بْ).

Hämzä

Hämzä atlı tawışsız tartıq ayırım ﺀ xärefe bularaq ta yazıla, wä başqa teräk xäref belän xäräkä bularaq ta:

• älifneñ öst/astında: إ  أ

• wäw östendä: ؤ

• yä östendä: ئ

İskärmä: älif, wäw, yä xärefläre hämzä xäräkäse öçen nigez/teräk bulıp qına toralar, wä uqığanda äytelmilär.

Märbütä

Ğäräp telendä ike cänes bar:

• müzäkkär – ir cänese
• muännäs – xatın-qız cänese

Märbütä Ğäräp älifbasına ayırım xäref blaraq kermi, çönki ul cänes belderü öçen genä wä mäğnäse anıñ [t] awazı. Muännäs isemnär “tä märbütä” (tügäräk [t]) belän tämamlanalar.

Mísal: قَرِيلَةٌ

Başqa xareflar

Ayırım	Başta	Urtada	Azaqta	İsem	Almaş	Awaz
ﺓ	–	—	ﺔ	tāʾ marbūṭa	h et t / Ø / h / ẗ	[t], [h], Ø
ﻯ	—	–	ﻰ	ʾalif maqṣūra	ā / ỳ	[(a)ː]
ﻻ	–	—	ﻼ	lām ʾalif	lā	[l(a)ː]

Ğäräp älifbasında xäreflär berläşmäläre dä qullanıla, yäğni berniçä xärefneñ ber-bersenä totaşılıp yalıluı. Şul berläşmälärneñ lām älif genä mäcbüri, başqalarnı ayırım xäreflär aşa da yazarğa mömkin, çönki alarnıñ säkeldä bulmawı da íxtímal. Mísallar:

Allah süze bolay da yazıla: ﷲ

Sall-Allahu-äläyhi-wäs-sälläm: ﷺ

Assimiläsi

Yazılış	Almaşxäref	Almaşímla
ز ,ر ,ذ ,د ,ث ,ت + أَل	ʾal + t-, ṯ-, d-, ḏ-, r-, z-	ʾal + t-, ṯ-, d-, ḏ-, r-, z-
=	=	=
أَلزّ ,أَلرّ ,أَلذّ ,أَلدّ ,أَلثّ ,أَلتّ	ʾaltt-, ʾalṯṯ-, ʾaldd-, ʾalḏḏ-, ʾalrr-, ʾalzz-	ʾat-t-, ʾaṯ-ṯ-, ʾad-d-, ʾaḏ-ḏ-, ʾar-r-, ʾaz-z-
ض ,ص ,ش ,س + أَل	ʾal + s-, š-, ṣ-, ḍ-	ʾal + s-, š-, ṣ-, ḍ-
=	=	=
أَلضّ ,أَلصّ ,أَلشّ ,أَلسّ	ʾalss-, ʾalšš-, ʾalṣṣ-, ʾalḍḍ-	ʾas-s-, ʾaš-š-, ʾaṣ-ṣ-, ʾaḍ-ḍ-
ن ,ل ,ظ ,ط + أَل	ʾal + ṭ-, ẓ-, l-, n-	ʾal + ṭ-, ẓ-, l-, n-
=	=	=
أَلنّ ,أَللّ ,أَلظّ ,أَلطّ	ʾalṭṭ-, ʾalẓẓ-, ʾalll-, ʾalnn-	ʾaṭ-ṭ-, ʾaẓ-ẓ-, ʾal-l-, ʾan-n-

Sannarnıñ yazılışı

San	Ğädäti yazılış	Çığış yazılış
0	٠	۰
1	١	۱
2	٢	۲
3	٣	۳
4	٤	۴
5	٥	۵
6	٦	۶
7	٧	۷
8	٨	۸
9	٩	۹

Ğäräp älifbası başqa tellärdä

Bügen Ğäräp älifbası bu tellärdä yazu öçen qullanıla:

• Törki söylämnäre öçen Çığış Törekstan, Äfğänstan, Ğíraq, İranda qullanıla
• Farsí tele öçen İranda
• Körd tele öçen Ğíraqta
• Urdu, Kaşmir, Sindhi wä Baluçí tele öçen Päqstanda

Elek qullanıldı:

• Törki teleneñ bar söylämnäre öçen (1926.-1928. yıllarına qädär)
• Afrikan tele öçen
• Belarus tele öçen (Tatarlar qullandı)
• Qıtay tele öçen (Möslimnärdä)

Ğäräp tele wä sanaq

Ğäräp xärefläre Unicode eçendä “Ğäräp öleşendä” (U+0600–U+06FF) yatalar. Ğäräp xärefläreneñ Berençe töre U+FB50–U+FDFF urınnarın alğannar, wä Ğäräp xärefläreneñ İkençe töre U+FE70–U+FEFF urınnarda. Sanaqta Ğäräpçä mäten uqılış buyınça saqlana, törle programnar isä anı inde üzençä kürsätälär.

Monnan tış Ğäräp älifba belän yazu öçen berniçä berbaytlı bilgelämä dä qullanıla, mäsälän ISO-8859-6.

Monı da qara

• Ğäräp älifba däreslege
• Ğäräp tele
• Ğäräp sannarı

Päräwezdä

• Omniglot.com: Ğäräpälif – İnglizçä