Кызыл Чаллы
| Кызыл Чаллы | |
| Нигезләнү датасы | 1626 |
|---|---|
| Дәүләт |
 Россия |
| Административ-территориаль берәмлек | Бумажников[d] |
| Алмаштырылган | Бумажников[d] |
 | |
Кызыл Чаллы — элеккеге авыл, хәзерге Яр Чаллы шәһәре территориясендә тәүге торак пунктларның берсе. Хәзерге заман Кәгазчылар микрорайоны территориясендә урнашкан
Исем[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Башта Чаллы Ремонты исемен йөртә. Аннан соң Иске Ильинское, Борын авылы, Борынлы Чаллы, 1930 елдан Кызыл Чаллы дигән исем йөртә[1] .
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Авылга 1626 елда [2] Фодор Попов җитәкчелегендәге Алабуга крестьяннары общинасы тарафыннан нигез салынган, алар губернатор Семон Волынскийдан Каманың сул ярына күченергә һәм Уфа өязендә Кама белән янәш ике елгада - Чаллы һәм Мәләкәстә урнашырга рөхсәт алган.
Нигез салган крестьяннар патша милке була һәм беренче биш ел дәвамында түләүләрдән һәм гаепләрдән азат ителә, ә аннары кире крестьяннар вазыйфасына күчерелә һәм 1638 елга кадәр казнага кечкенә генә акчалата ясак түли. Биредә яшәгән халыклар (ясаклы башкортлар, татарлар, чувашлар, марилар) белән күчеп килүчеләр арасында яхшы мөнәсәбәтләр урнаша, әмма алар даими рәвештә күчмә-калмыкларның вакыт-вакыт һөҗүменә дучар була.
1647 елгы җанисәп буенча Чаллы ремонтында 121 хуҗалык булган.
XVII гасыр уртасыннан Чаллы ремонты Мыс авылы дип атала башлый. Бу вакытка авылда Илья пәйгамбәр исеме белән агач чиркәү булган[1] . Биредә яшәүчеләрнең төп шөгыле икмәк хуҗалыгы, терлекчелек, балык тоту булган. Авылда су һәм җил тегермәннәре булган, аларда ашлык, шул исәптән якын-тирә авыллар крестьяннары да сөт савып алалар. Моннан тыш, авылда кабак, таможня, пешекче бар төп һөнәре - игенчелек, чабу, терлекчелек һәм балык тоту. Авылда су һәм җил тегермәннәре бар, анда ашлык җир булган, шул исәптән якын авыл крестьяннары да ашлык тарттырганнар. Моннан тыш, авылда таверна, таможня йорты, аш пешерү (тоз иретү?) булган.
XVII гасырның 60-80-нче елларында авыл башкортлар, татарлар һәм төбәкнең башка халыклары күтәрелешенең үзәгендә була.
1773 елның декабрь ахырында авылга есаул Муса Мукминов һәм Круглое Поле авылы руханиы Илья Дмитриев җитәкчелегендәге пугачевчылар төркеме килә, ул үз гаскәрләренә авылның 20 кешесен җәлеп итә һәм биш кешене ала.
XVIII һәм XIX гасырлар чигендә авылда 240 ишегалды була, аларда 766 ир – ат һәм 873 хатын-кыз крестьяннары яши. Авыл якын-тирә авыллар арасында һәм Ырынбур губернасының Минзәлә өязе составына керә. Биредә яшәүчеләрнең төп һөнәре әле игенчелек булган. Моннан тыш, халык күрше Чаллыда урнашкан Чаллы пристанында да хезмәт иткәннәр. Пристаньда бөтен бер артельне тәшкил иткән хатын-кызлар да йөк төяүчеләр булып эшләгәннәр. 1861 елда «Уфа губернские ведомости» газетасы хәбәрчесе Чаллыда хатын-кызларның артельләре, гадәттә, дүртәр кеше булганда, күперләр буйлап авыр токлар сөйрәүләре беркемде дә гаҗәпләндерми, дип яза.
1834 елда, агач чиркәү урынына, авылда таш Илья чиркәве төзелде [2] .
1865 елда, Уфа губернасы төзелгәч, Минзәлә өязе шушы губернага тапшырыла, аңа 1920 елга кадәр керә. XIX гасырның 60 нчы елларында Борынлы Чаллы волосте оеша, ул Борынлы Чаллы авылында Үзәк була. Моннан тыш, волостка тагын 8 торак пункт керә: Яр Чаллы, Орловка, Новотроицкое, Сидоровка, Мироновка, Суровка, Шилнебаш, Тугай авыллары.
1917 елдан соң, Борынлы Чаллы волосты Минзәлә кантонының бер өлеше, һәм 1921 елдан - ТАССРның Чаллы кантоны була.
1930 елның 10 августында күрше Яр Чаллы авылы СССР Үзәк Башкарма Комитеты Президиумы карары белән шәһәр итеп үзгәртелә. Идарә итүнең волость системасы бетерелде, һәм Чаллы районы барлыкка килә. Борынлы (Кызыл) Чаллы үзәк статусын югалтып, аның өлеше була[1] .
XX гасырның 30нчы елларында авылда гыйбадәтханә ябыла, анда клуб оештырыла. Ул 1978 елда, Түбән Кама ГЭСының су басу зонасын әзерләү белән бәйле рәвештә, тулысынча сүтелә[1] .
Танылган кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Авылда тарихчы Г.К. Сәдретдинов (1939—2008) туа.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 К празднованию 5-летия со дня освящения храма Серафима Саровского | Публикации, archived from the original on 2020-01-09, retrieved 2021-01-10 Чыганакка җибәрү хатасы: Ярамаган
<ref>исемле тамга: «autogenerated2» исеме берничә тапкыр төрле эчтәлек өчен билгеләнгән - ↑ 2,0 2,1 КРАСНЫЕ ЧЕЛНЫ: СЕЛО С 400-ЛЕТНЕЙ ИСТОРИЕЙ — Новости — Газета «Вечерние Челны», archived from the original on 2019-03-06, retrieved 2021-01-10
