İsmäğil Gasprinski

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

İsmäğil Gasprinski (Gaspıralı) (Qırımtatarça İsmail Gasprinskiy (Gaspıralı)) 1851 (1267) yılnıñ 8 martında Baqçasaray yağındağı Ulu Sala awılında tua. Fatimä isemle änie mäşhür ğäilädän ide. Mustafa isemle atası da ber mäşhür ğäilädän bula, Qara diñgez yarındağı Gaspra awılında tua. İsmäğil bäy üz näsel isemen ata awılınnan alğan (bu turında «Terciman» gazetasınıñ 19. sanında äytelä).

1855. yılnı ata-ana belän bergä Aqyar şähärendä yäşäp çığıp, Baqçasarayğa kitä. Un yäştä ul Xäbibä isemle qıznı taba. Mäskäwdäge xärbi mäktäptän soñ İsmäğil bäy İstanbulğa kitä wä annarı Parisqa. Çitilllärdä torıp üz watanına Qırımğa qayta. 1874 yılda Yalta şähärendä Urıs tele uqıtuçısı bularaq eşli başlıy. İke yıldan soñ Baqçasaraydağı «Zıncırlı» mädräsäsendä Urıs tele buyınça däreslärne birä başlıy.

1883 (1300) yılnıñ 10 aprelendä Terciman gazetasınıñ berençe sanı bastırıla.

1914 yılnıñ 12 sentäberdä İsmäğil bäy bu dönyanı qaldıra.

Xezmätlär

Waqıtlı basmalar

• Terciman (Tärcemäçe). Baqçasaray, 1883-1918.
• Alem-i Nisvan (Xatın dönyası). Baqçasaray, 1906-1910.
• Alem-i Subyan (Bala dönyası). Baqçasaray, 1906-1912?
• Al-Nahdah/The Renaissance. Qähirä, 1908
• Xa! Xa! Xa!. Baqçasaray, 1906-?

Kitaplar

• Russkoe Musulmanstvo. (Urıs İslamı). Aqmäscit, 1881.
• Salname-i Türki. Baqçasaray, 1882.
• Mirat-ı Cedid (Yañarış Közgese). Baqçasaray, 1882.
• Hoca-ı Subyan (Bala uqıtuçısı). Baqçasaray, 1884; 3.bas. 1892; 7. bas. 1898.
• Avropa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (Awrupı mädäniätenä ber nazar qaraş). Baqçasaray, 1885.
• Islamlara dair Nizamlar ve Imtiyazlar. Baqçasaray, 1885.
• Rusiye Coğrafiyası (Räsäy Cäğräfiäse). Baqçasaray, 1885.
• Eki Bahadır. Baqçasaray, 1886.
• Qıraat-i Türki (Törkiçä uqu). Baqçasaray, 1886; 2. bas. 1894.
• Maişet Muharebesi [Struggle for Livelihood]. Baqçasaray, 1886.
• Halera Vebası ve Onıñ Deva ve Darusı [The Cholera Plague, Remedies and Treatment]. Baqçasaray, 1887.
• Bahtiyar Nazım [Happy Regulator]. Baqçasaray, 1889.
• Atlaslı Cihanname [A World Atlas]. Baqçasaray, 1889.
• Medeniyet-i İslamiye [Islamic Civilization]. Baqçasaray, 1889.
• Ğaraib-i Adat-i Aqvam [Strange Habits of People]. Baqçasaray, 1890.
• Arslan Qız [Brave Girl]. Baqçasaray, 1894.
• Mektep ve Usul-ı Cedid Nedir? [What are the School and the New Method?]. Baqçasaray, 1894.
• Risale-i Terkib [Monograph on Compounds?]. Baqçasaray, 1894.
• Russko-vostochnoe Soglashenie (Urıs-Şäreq ara mönäsäbät). Baqçasaray, 1896.
• Hesab. Muhtasar İlm-i Hesab ve Mesa'il-i Hesabiye (Xísap. Xísap ğilem wä xísap mäs'älälär buyınça qısqa kıtap). Baqçasaray, 1897.
• Her Gün Gerek Zakonlar. Baqçasaray, 1897.
• Rehber-i İslamiye (Íslam qullanması). Baqçasaray, 1898.
• Şara'it al-İslam [The Stipulations in Islam]. Baqçasaray, 1897.
• Rehber-i Mu'allimin, yani Mu'allimlere Yoldaş [A Guide or Companion for Teachers]. Baqçasaray, 1898.
• Türkistan Uleması. Baqçasaray, 1900
• Mevlud-i Cenâb-ı Hazret-i Ali ['Mevlud' of St. Ali]. Baqçasaray, 1900.
• Beden-i Insan (Keşe täne). Baqçasaray, 1901.
• İran. Resimli Mecmua [Iran. An Illustrated Magazine]. Baqçasaray, 1901.
• Mebadi-i Temeddün-i İslamiyan-i Rus [First Steps toward Civilizing the Russian Muslims].
• Meşhur Paytahtlar [Famous Capitals]. Baqçasaray, 1901.
• Usul-ı Edeb. Şarq ve Ğarb Qaideleri [Principles of Manners. The Rules of East and West]. Baqçasaray, 1901.
• Zoraki Tabib [Involuntary Physician]. Baqçasaray, 1901.
• Malumat-i Nafia (Faydalı mäğlümät). Baqçasaray, 1901.
• Tashih-i Aqaidden [Corrections on 'Akait']. Baqçasaray, 1901.
• Temsilat-ı Krılof [The Krilov Plays]. Baqçasaray, 1901.
• Asiyada Qomşularımız (Aziädäge Kürşelärebez). Baqçasaray, 1903.
• Dârü'r-Rahat Musulmanları [Muslims of Peaceful Abode]. Baqçasaray, 1906.
• Musulman Kongresi. Baqçasaray, 1909.

Mäqälälär

• "Türk yurducularına" [To Turkic compatriots]. Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 [1912]
• "Hind yolundan" [From the road to India]. Türk Yurdu 1: 307-10, 1328 [1912].
• "Hindden dönerken" [Upon return from India]. Türk Yurdu 1: 369-71, 1328 [1912]
• "Muhaceret muntazama" [Orderly emigration]. Türk Yurdu 1: 706-13, 1328 [1913]

Monnan tış Gaspıralı bäy mäqälälärne üzeneñ Terciman gazetasında da küpläp bastırğan.

Päräwezdä

• İsmäğil bäygä bağışlanğan İnglizçä mäqälälär 2017 елның 18 июль көнендә архивланган.
• İsmäğil bäyneñ sürätläre 2004 елның 9 октябрь көнендә архивланган.
• İsmail Bey Gaspıralı: Törekçä 2007 елның 9 октябрь көнендә архивланган.
• Gaspıralı eşläre 2004 елның 2 декабрь көнендә архивланган.