Биология

Биология
Өйрәнелгән тармак	тереклек һәм организм
Һәштәге	biology
Нинди вики-проектка керә	Википедия:Проект:Биология
Stack Exchange'да	biology.stackexchange.com
Моңа өлешчә туры килә	палеонтология[d]
Биология Викиҗыентыкта

Биология (биялугия, юнанча Βìο – яшәү һәм Λoγος – өйрәнү) – тереклекне һәм аның әйләнә-тирә дөнья белән мөнәсәбәтләрен өйрәнүче фән. Тере тормышның барлык аспектларын, ягъни Җир шарында яшәүче барлык организмнарның төзелешен, яшәешен, үсешен, үсүен, килеп чыгышын һәм эволюциясен өйрәнә. Тере организмнарны классификацияли, төрләрнең килеп чыгышын ачыклый, аларның бер-берсе йәм әйләнә-тирә дөнья белән мөнәсәбәтен тикшерә.

Биология тормышның бөтен якларын, барлык тере организмнарны өйрәнә. Тере табигатьнең оешу катларын биологик классификация нигезендә аералар.

«Биология» терминын беренче тапкыр 1802-нче елда Ламарк, Жан Батист кулланылышка керткән, дип исәпләнә.

Мөстәкыйль фән буларак биология табигать фәннәреннән XIX гасырда аерылып чыга. Бу чорда галимнәр тере организмнарның терек булмаган дөньядан аерылып торучы уртак үзлекләргә һәм сыйфатларга ия булуларына игътибар итәләр. «Биология» терминын беренчеләрдән булып бер-берсенә бәйсез рәвештә Фридрихом Бурдахом (1800-нче елда), Готфридом Рейнхольдом Тревиранус һәм Жан Батист Ламарком (1802-нче елда) кулланалар.

Дөньяның биологик картинасы

Бүгенге көндә биология - бөтен дөньяның урта һәм югары белем бирү оешмаларындагы стандарт фән. Ел саен биология, медицина, биоинженерия тармакларына караган миллионлаган мәкаләләр басылып чыга.

Барлык биология фәннәрен тере материя турындагы бербөтен фәнгә беләштерүче принципларны аералар:

• Күзәнәк теориясе — күзәнәкләргә караган барлык мәгълүматны өйрәнү. Бардык тере организмнар ким дигәндә бер күзәнәктән торалар. Күзәнәк - ул организмның структура һәм функция берәмлеге. Җирдәге барлык күзәнәкләрнең яшәеш механизмнары һәм биохимиясе нигездә уртак. Күзәнәкләр бары тик моңарчы яшәгән күзәнәктән килеп чыгалар һәм бүленү ярдәмендә үрчиләр. Күзәнәк теориясе аларның төзелешен, бүленүен, тирә-як белән мөнәсәбәтләрен, эчке тирәлекнең һәм күзәнәк тышчасының составын, аерым өлешләрнең бүленүен һәм үзара мөнәсәбәтләрен өйрәнә.
• Эволюция. Табигый сайланыш һәм геннар дрейфы аша популяциянең нәселдәнлек сыйфатлары буыннар аша тапшырыла һәм үзгәрә.
• Ген теориясе. Тере организмнарның сыйфатлары буыннан-буынга ДНК молекуласында кодлаштырылган геннар тарафыннан тапшырыла. Организмның төзелеше турындагы мәгълүмат (генотип) күзәнәкләр тарафыннан фенотип ясалышы өчен кулланыла. Фенотип физик яки биохимик үзенчәлекләрдә чагыла. Фенотип организмны тирәлектә яшәү өчен әзерли алса да, тирәлек турындагы мәгълүмат геннарга кире тапшырыла алмый. Геннар эволюция барышы ярдәмендә генә үзгәрә алалар.
• Гомеостаз. Тышкы тирәлекләрдәге үзгәрешләргә бәйле булмаган рәвештә организмнар эчендә физиологик процессларның даимилеге саклана.
• Энергия. Теләсә кайсы тере организмга хас.

Бүлекләр

Шулай ук карагыз: Төркем:Биология бүлекләре.

яңарт | SPARQL |сурәтләр тап

исем	тасвир	өйрәнелгән тармак
biochemorphology
coenology
communication chimique
copepodology		ишкәгаяклы кысласыманнар
gasocrinology		gaseous signaling molecule gasotransmitter gasocrine signaling gasoreceptor activity
global change biology		global change биосфера экосфера
insular biogeography
lipidology
network biology
oral biology
phytobacteriology
predictive microbiology
riboceptor theory		абиогенез cell signaling рибонуклеин кислотасы рибозимнар
taraxacology		тузганак
theory of gasocrine signaling		cell signaling animal communication
theory of thermocrine signaling		cell signaling
uredinology		Pucciniales
water microbiology
акантология
актинология
анатомия
астробиология
ашкайнату физиологиясе		ашкайнату
аэробактериология
аэробиология
бактериология
балык үрчетү биологиясе
биоакустика
биогеография
биоинформатика
биокурация
биологик систематикасы
биомедицина
биомеханика
биомика
биореология
биосемиотика
биосферология		биосфера
биотипология		биотип
биотөрлелек фәне	биотөрлелекнең бар аспектларын өйрәнүче фәнни дисциплина	биотөрлелек
биофизика
биохимик инженериясе
биоценология		биоценоз
биоэкология
биоэнергетика	тере системалардагы энергия агымнарын анализлаучы биохимия бүлеге
ботаника		үсемлекләр
бөҗәкләр виброакустикасы
ветеринар вирусология
вирусология
витаминология		витамин
гамәли гидробиология
генетика	тере организмнарындагы төрлелекне, геннар һәм нәселдәнлекне өйрәнүче фән	геном
геномика		геном
геобиология
геомикробиология
герофән
гидробиология		гидробиосфера
гликобиология
гнотобиология
гомуми биология
гормоннар физиологиясе
гравитацион биология
десмология		ligament
диагностик микробиология		микробиологик тест
диңгез вирусологиясе		диңгез вируслары
диңгезләр бактериологиясе		диңгез бактерияләре
зоология		хайваннар
идиобиология
иммуногематология
иммунология		иммунитет иммун системасы иммун системасы авыруы
инвазион биология		биологик инвазия инвазион төр
инвазион генетика
интегратив биология
ихнология		trace fossil
кан физиологиясе		канның физиологик феноменнары
кариология		төш
квантлар биологиясе
кеше биологиясе
кеше морфологиясе
кинология	этләрне өйрәнү	эт
клиник биохимия
клиник эмбриология
комбинатор биология
коннектомика		connectome
корал рифлары биологиясе		coral reef
криобиология
кыргый табигать биологиясе
күзәнәкләр иммунологиясе
күзәнәкләр микробиологиясе
күзәнәкләр фармакологиясе
күзәнәкләр физиологиясе
күзәнәкләр эволюциясе биологиясе
лихенология		лишайниклар
математик физиология
медицина биологиясе
мембранология
метагеномика		метагеном
микология		гөмбәләр
микоплазмология		микоплазма
микробиология
миология		мускул
молекуляр биология		молекула
молекуляр иммунология
молекуляр паразитология
молекуляр һәм күзәнәкләр фармакологиясе
морфология		морфология
мөгәмәләи биология
невроэмбриология
нейробиология
нейрогистология
нейроцитология		нейрон
нейроэндокринология		гормоннар
некрология
неонтология
ноосферология		ноосфера
нутригенетика
океан биологиясе		диңгез тормышы
органология
остеология		сөяк
палеобиология
палеовирусология
планктология		планктон
популяцион биология		популяция
протеомика		протеом
протозоология	иң түбән төзелешлеләрне өйрәнүче зоология бүлеге	иң түбән төзелешлеләр
ретровирусология
синаптология		синапс
системалар биологиясе		биологик система
соматология
суд биологиясе
сулыклар биологиясе		aquatic organism
сулыш физиологиясе		pulmonary function
табигатьне саклау
теоретик биология
тереклек химиясе		биоэлемент
термобиология
тешләр анатомиясе
тире биохимиясе
токсикодинамика
токсинология		токсин
транскриптомика		транскриптом
туфрак энтомологиясе
төче сулар биологиясе		freshwater organism
утраулар биологиясе
фарингология		йоткылык
фармакогеномика
фармакология		indication contraindication рецептор биологик актив матдәләр эффект
фелинология	мәчеләрне өйрәнүче фән	мәче
фенология		flowering stage fructification season ел фасыллары
феномика		феном
физиология
функциональ морфология
химик биология
хисаплау биологиясе
хромосомология		хромосома
хронобиология		хронобиологик феноменнар
цецидология		gall
цитология		күзәнәк
цитология		күзәнәк
цитохимия
чагыштырма морфология
эволюцион биогеография
эволюцион биология		эволюция
эккринология		secretion
экологик биология
экологик геномика
экология		экологик төшенчә экосистема
экофизиология
эксперименталь биология
электрофизиология
эмбриология
эндокринология		гормоннар эндокрин система
эпигенетика
эпигеномика		эпигеном
эстезиология
этнофармакология
җирасты биология
үрчү биологиясе		репродуктив система puberty үрчү fertility
үрчү физиологиясе		reproductive physiological phenomenon
үсемлек белеме
үсемлекләр анатомиясе		үсемлек өлеше
үсемлекләр микробиологиясе
үсемлекләрне саклау
үсеш биологиясе		үсеш процессы хайваннар эмбриогенезы

Танылган галимнәр

Шулай ук карагыз: Төркем:Биологлар.

Басмалар

Шулай ук карагыз: Төркем:Биология журналлары, en:Category:Biology journals һәм ru:Категория:Биологические журналы.

Оешмалар

Шулай ук карагыз: Төркем:Биологик оешмалар, en:Category:Biology organizations һәм ru:Категория:Биологические организации.

Төшенчәләр

Шулай ук карагыз: Төркем:Биология төшенчәләре, en:Category:Biological concepts һәм ru:Категория:Биологические концепции.

яңарт | SPARQL |сурәтләр тап

исем	тасвир	нәрсәнең ассыйныфы
Genotype frequency
Interpolation theory
Revival		resurrection
botanical composition		species composition
color bias		ялгышлыктан алу
island syndrome
kin competition
larval settlement		developmental stage of animal
meiotic index
mesophyll conductance
odontogenic
parasite spillover
parasitism efficiency
phenotypic differentiation
river corridor
species composition		ecological community
struggle for existence		Табигый сайланыш evolutionary process multi-organism process
trait distribution
кеше җенесе		кеше анатомиясе

Терминнар

Шулай ук карагыз: Төркем:Биологик терминология, en:Category:Biology terminology һәм ru:Категория:Биологическая терминология.

Галерея

• 
  Animalia - Bos primigenius taurus
• 
  Planta - Triticum
• 
  Fungi - Morchella esculenta
• 
  Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
• 
  Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)
• 
  Archaea - Halobacteria
• 
  Virus - Gamma phage