Uğızlar

Uğızlar häm çiktäş däwlätlär

Böyek Sälcük Däwläte 1092 yılda

Bügenge uğız telle xalıqlar

Uğızlar (ğäräpçä أوغوز‎, farsıça اغوز‎, äzäri, törekçä oğuzlar) yäki ğuzlar, uğız törkiläre — XI ğasırğa qädär Üzäk Aziädä häm Mongoliädä yäşägän urta ğasır törki qäbiläläre. Törki telneñ könyaq-könbatış törkeme borınğı uğız telendä söylägän xalıqlar.

Xalıqlar

Uğızlar töreklär, törekmännär, äzärilär, gagauzlar, xäräzem üzbäkläre formalaşuında qatnaşqannar, şulay uq könyaq qırımtatarlar, yurman başqortları, qazaqlar etnogenezında beraz qatnaşqannar.

Uğızlarnıñ ber törkeme sälcüklär Qawqazğa häm tönyaq İranğa küçüe näticäsendä cirle qäbilälär törkiläşkän.

Uğızlarnıñ bütän törkeme - qara törkilär yäki qara qlobıqlar (torklar, böcänäklär, bäräncärlär) xristian dinen qabul itep Zaporojye kazaklarınıñ formalaşuında qatnaşqannar.

Atama

Uğız atamasınıñ çığışı xaqında törle qaraşlar bar.

Qayber belgeçlär buyınça Uğız - "Uq" (cäyä uğı) häm "Uz" - küplek quşımçası, dimäk Uğız - Uqlar.

Bütän qaraş buyınça Uğız - Aq häm uz - borınğıda ir digän süz.

İctimaği tärtip

• Yabğu - xakim ataması.
• İnal - täxet mirasçısı
• Sübaş - ğäskär başlığı

Tarix

Başta uğız - qäbilä digän süz bulğan: uyğırlar - tuğız uğız, qarluqar - öç uğızlar dip atalğan.

M. Artamonov qaraşı buyınça törkitlär cirle uğırlar häm sarmatlar belän quşılıp uğızlar kilep çıqqan.

X ğasırda Sırdäryä buyında torğannar.

Uğızlar Xäzär qahanlığınıñ vassaları bilgele bulğan.

VIII ğasırda uğızlar könbatış Qazaqstannan Don buyı dalalarına böcänäklärne etep çığarğan. Şuşı uğızlar Kiev Rusendä torklar bularaq bilgele bulğan.

Yış qına torklar tatarlarnıñ (mişär-tatarlar) ber babaları bortaslarğa qarşı suğışqannar.

XI ğasırda qomannar (sarı qıpçaqlar) tork-uğızlarnı könbatışqa qua, soñraq tork-uğızlar urıslar belän quşılğan.

X ğasırda uğızlar bütän öleşe Yaqın Könçığışqa küçä häm Böyek Sälcük Däwläten tözi.

Uğızlar borınğı tele nigezendä törek tele, äzäri tele, törekmän tele, gagauz tele h.b. formalaşqannar.

Monı da qarağız

• Törki xalıqlar
• Bolğarlar
• Qıpçaqlar
• Qarluqlar

Sıltamalar

• БОРЫНГЫ ТӨРКИ ТЕЛЛӘР(үле сылтама) Татар энциклопедиясе
• Огузы (Онлайн Энциклопедия Кругосвет)
• Агаджанов С. Г. «К этнической истории огузов Средней Азии и Казахстана» 2007 елның 27 сентябрь көнендә архивланган.
• Э. Р. Тенишев (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002;
• Языки мира. Тюркские языки. М., 1997, Бишкек, 1997.
• Johanson, Lars and Csató, Éva Ágnes (1998). The Turkic Languages. London: Routledge. ISBN 0-415-08200-5.
• Menges, Karl H. (1995). The Turkic Languages and Peoples. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-03533-1.