Эчтәлеккә күчү

Шаньюй

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Шаньюй latin yazuında])

Шанью́й (кыт. 單于, (en:Wade-Giles): ch'an-yü, Урта кытайчасы (ингл.): (en:Guangyun) tɑn˥˩i̯u˩ яки ʑi̯ɛn˩˥i̯u˩, хунну теле: sanok/tsanak[1] тулы титул: 撐犁孤塗單于/撑犁孤涂单于, chēnglí gūtu chányú, Хань китабы (ингл.) буенча мәгънәсе Күк, Бала, Зур күренеш[2]) — сигез гасыр буенча Урта һәм Үзәк Азияда күчмә халыкларның иң югары хәкимен билгеләү өчен кулланылган титул.

402 елда аны соңыннан Хан булып үзгәрәчәк "Каһан (ингл.)" титулы алыштыра.[3] Цинь (ингл.) (б.э.к. 221-206 еллар) һәм Хань династиясе (ингл.) (б.э.к. 206 ел – б.э. 220 еллар) дәвамында хунну күчмә халыкларның Луанти (ингл.) ыругы тарафыннан үз башлыгын билгеләр өчен кулланыла.

Хунн кабиләләре аксөякләре тарафыннан сайлана, үлгәнчегә кадәр идарә итә. Ырулар шурасы белән берлектә идарә итә торган була.

Шаньюй терминына караганда Чаньюй 601 елда Lu Fayan тарафыннан җыела башлаган һәм Сун империясе (ингл.) заманында 1007-1011 еллар арасында җыелып бетерелгән en:Guangyun сүзлегендә табылган вариант булу сәбәпле өстенрәк (дөресрәк) дип санала.

Чыңгызхан, таоист en:Qiu Chuji'га җибәрелгән хатында, Модэ чанью заманнарын "безнең Чаньюй'ның борынгы вакытлары" дип телгә ала. Тулы титулы "чиксез күк улы" дип тәрҗемә ителә. Чаньюй'ның үлеме очрагында, аның статусы иң якын ир туганына тапшырыла иде. Тарихта 60 чанью булуы билгеле.[4][5]

Хунну чаньюйлары исемлеге

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Игътибар! Чаньюй исемнәре кытай язу традициясенә гел туры килми.
Кытайлы исеме en:Pinyin/en:Wade-Giles en:Guangyun Шәхси исеме Хәкимлек еллары Өстәмә
Тоуман (頭曼單于/头曼单于) tóumàn/ t'ou-man б.э.к. 240–209
Мөде хан (冒頓單于/冒顿单于) mòudùn / mou-tun б.э.к. 209–174 a.k.a. Batur (Baγatur) [6]
Лаошаң (老上單于/老上单于) lǎoshàng / lao-shang б.э.к. 174–161
Җунчен (軍臣單于/军臣单于) jūnchén / chün-ch'en б.э.к. 161–126
Иҗисе (伊稚斜單于/伊稚斜单于) yīzhìxié / i-chih-hsieh б.э.к. 126–114
Увей ( 烏維/ 乌维) б.э.к. 114–105
Ушилу (兒單于/儿单于) ( 烏師廬/乌师庐) б.э.к. 105–102/101 "Err Chanyu" (underage) [7]
Чанью ( 呴犛湖/ 呴犁湖) б.э.к. 102/101–101/100
Chedi (且鞮侯) ( 且鞮侯) б.э.к. 101/100–96 a.k.a. Quidi, Chedihou
Hulugu (狐鹿姑單于/狐鹿姑单于) húlùgū / hu-lu-ku б.э.к. 96–85
Huandi (壺衍鞮單于/壺衍鞮单于) húyǎndī / hu-yen-ti б.э.к. 85–68
Hyuilui-Juankui (虛閭權渠單于/虚闾权渠单于) xūlǘquánqú / hsü-lü-ch'üan-ch'ü б.э.к. 68–60
Uyan-Guidi (握衍朐鞮單于/握衍朐鞮单于) wòyǎnqúdī / wo-lu-ch'ü-ti ( 屠耆堂/ 屠耆堂) б.э.к. 60–58
Huhanye (呼韓邪單于/呼韩邪单于) hūhánxié / hu-han-hsieh Giheushyan [8]
( 稽侯狦)
б.э.к. 58 – 31
屠耆單于, б.э.к. 58–56
呼揭單于, б.э.к. 57
車犂單于, б.э.к. 57–56
烏籍單于, б.э.к. 57
閏振單于, б.э.к. 56–54
en:Zhizhi Chanyu 郅支單于, б.э.к. 55 – 36
伊利目單于, б.э.к. 49
Fujulei [9]
(復株纍若鞮單于/复株累若鞮单于)
fùzhūléiruòdī/fu-chu-lei-je-ti Dyaotao-mogao [9]
( 彫陶莫皋/ 雕陶莫皋)
б.э.к. 31–20 "Jodi" in Hunnic means "respectful to parents" [10]
Seuxie [9]
(搜諧若鞮單于/搜谐若鞮单于)
Juimixui [9]
( 且麋胥)
б.э.к. 20–12 Title Jodi-Chanyu
Guia [11]
(車牙若鞮單于/车牙若鞮单于)
Juimigui [11]
( 且莫車/挛鞮 且莫车)
б.э.к. 12–8 Title Jodi-Chanyu
Uchjulu [11] (烏珠留若鞮單于/乌珠留若鞮单于) Nengzhiyasi [12]
( 囊知牙斯)
б.э.к. 8 – б.э. 13 ел Title Jodi-Chanyu
Ulei Hyan [13] (烏累若鞮單于/乌累若鞮单于) ( 鹹/挛鞮 咸) 1318 ел Title Jodi-Chanyu
Yui [14] (呼都而尸道皋若鞮單于/呼都而尸道皋若鞮单于) ( 輿/挛鞮 舆) 1846 ел
Wudadi-hou [15] Wudadi (烏達鞮侯/乌达鞮侯) 46 ел

Төньяк хуннулар (北匈奴)

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кытайлы исеме en:Pinyin/en:Wade-Giles en:Guangyun Шәхси исеме Хәкимлек еллары Өстәмә
Punu (蒲奴) Punu 4648 ел
Youliu [15] (優留) Youliu ?–87 ел
Bey/Bi (北單于) Běi Chányú 88–? ел
Yuchujian [15] (於除鞬單于) Yuchujian 9193 ел
Feng-hou (逢侯) Feng, a.k.a. Finghey 94118 ел

Көньяк хуннулар (南匈奴)

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кытайлы исеме Мәгълүмат Шәхси исеме Хәкимлек еллары
Hu, Han-Sie/Hanxie (呼, 韓邪)
Di II (第二) 醢落尸逐鞮
a.k.a. Bey/Bi (KhuKheniy II) of the East partition
brought the southern Xiongnu into tributary relations
with Han China in AD 50
4856/55 ел
Chiu-Fu Yu-Ti
(丘浮 尤提)
Chupu-NoTi 55/5656/57 ел
I-Fa Wu Yu-Ti
(伊伐 於 慮提)
??? 56/5759 ел
XienTung ShiSuQuTi
(醢僮 尸逐侯提)
Shtongsi SuyGhuTi 5963 ел

丘除車林提
Kuchi QilinTi 63 ел
HuYeh ShiSuQuTi
(湖邪 尸逐侯提)
Ghushi Shisu Quti 6385 ел
I-Tu-Yi-Lu-Ti
(伊屠 於 閭提)
Iltu UluTi 8588 ел
Tuntuhe [15] Siuan [16] XiuLan ShiSuQuTi (休蘭 尸逐侯提) Shulan 8893 ел
Anguo [15]
(安國)
a.k.a. Arqu started a large scale rebellion against
the Han
9394 ел
Shizi-hou [15]
(尸逐)
Tindu ShiSuQuTi (亭獨 尸逐侯提) 9498 ел
Wanchi ShiSuQuTi
(萬氏 尸逐侯提)
opposed by...
...Feng a.k.a. Finghey
98-124AD
98118 ел
Wuzhi ShiSuQuTi
(烏稽 尸逐侯提)
??? 124127/128 ел
Xiuli [15] Kuti NoShiSuChin (去特 若尸逐就), committed suicide under Chinese pressure 127/128140/142 ел?
Cheniu [15] Chu-Xiu ???, popularly elected not from Hunnic dynastic lines 140143 ел
Deuleuchu [17] Ghoran, Hu, Lan NoShiSuChin (呼, 蘭 若尸逐就), pin. Touluchu,[15] puppet fictitious appointee at the Chinese court 143147 ел
Guiguir [18] Illin, I-Ling NoShiSuChin (伊陵 若尸逐就), pin. Jucheer;[19] puppet Chinese appointee that escaped Chinese control; incarcerated by Chinese in 158 AD 147158 ел (172 елда үлә)
Tude-joshy-zhuogu [20] Dotuk NoShiSuChin (屠特 若尸逐就), a.k.a. Utno Shisu Quti 158178 ел
Huzheng [21] (呼, 徵) a.k.a. Hu, Ching; Ghuzhin 178179 ел
Qiangqui
(羌渠)
a.k.a. Qiangquy, Qiangqu,[19] Jiangqu; killed in Xiuchuge Huns rebellion 179188 ел
Yufuluo
(於扶羅)
a.k.a. Qizi ShiSuQu (特至 尸逐侯). The last ShiSu.
Homeless puppet Chanyu, overthrown in the Ordos by the unnamed Chanyu of
Xiluo 醯落 and Tu'ge 屠各. Led dozens of refugee
Xiongnu tribes to Pingyang (平阳) in Shanxi.
188195 ел
Huchuquan (呼廚泉) Yufuluo's brother,[19] he ruled over the Pingyang Xiongnu
after Yufuluo died.
195215/216 ел
Кытайлы исеме Мәгълүмат Шәхси исеме Хәкимлек еллары
en:Liu Bao (劉豹) Yufuluo's son. He changed the Chanyu clan name from
Luanti to Liu – meaning Dragon in the Xiongnu
Language. He bore the title 匈奴 單于 but ruled only
over the West partition in Jiuyuan (九原) of the
Pingyang Xiongnu newly partitioned into North, South,
left (West), right (East), and Centre by en:Cao Cao
216260 ел
劉(刘)去卑 Liú Qùbēi Huchuquan's son. en:Cao Cao ordered him to rule
over the north partition of Pingyang Xiongnu as
Tiefu Right Virtuous King (鐵弗 右贤王).
260272 ел
劉誥升爰 Liú Gàoshēngyuán Son of 劉(刘)去卑 Liú Qùbēi. Bore the title 鐵弗 右贤王 272309 ел
Liu Yuan (劉淵) Han Zhao state, a.k.a. Emperor Guangwen (光文). Son of en:Liu Bao (劉豹). Bore the title Hun Chanyu 匈奴 單于. Of Hun tribe en:Yuanhai, so Chinese annals use Yuanhai as his name [22] 309310 ел
Liu He, ch. 劉和 py. liú hé Han Zhao state, personal name Xuantai 玄泰 310 елда 7 көн
Liu Cong, ch. 劉聰 py. liú cōng Han Zhao state, a.k.a. Emperor Zhaowu, ch. 昭武, personal name Xuanmen 玄門, nickname Zai 載 310318 ел
en:Liu Can, ch. 劉粲 py. liú càn Han Zhao state, a.k.a. Emperor Yin, ch. 隱, personal name Shiguang 士光 a month and days in 318 ел
en:Liu Yao ch. Liu Yao 劉曜 py. liú yaò Han Zhao state, a.k.a. Emperor Hou Zhu 後主, personal name Yongming 永明 318329 ел
en:Liu Xi ch. Liu Xi 劉熙 Last ruler of en:Han Zhao; statutory Chanyu, probably never raised to the throne 329 ел
Liu Hu 劉虎 en:Liu Qubei's grandson. He was not allowed to call himself Chanyu 329341 ел
劉務恒 Liú Wùhéng ??? 341356 ел
劉閼陋頭 Liú èlòutóu ??? 356358 ел
劉悉勿祈 Liú Xīwùqí ??? 358359 ел
劉衛辰 Liú Wèichén Posthumously named "Emperor Huan" 359391 ел
劉勃勃 Liú Bóbó a.k.a. Wulie (武烈 Wǔliè) established Xiongnu Xia 407 and in 413 reverted surname to 赫連 Hèlián 391425 ел
赫連昌 Hèlián Chāng ??? 425428 ел
赫連定 Hèlián Dìng Һуннарның өзелмәгән нәселеннән Кытайдагы соңгы хакиме 428431 ел

Шулай ук карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. 刘正埮、高名凯、麦永乾、史有为编, 汉语外来词词典 (A Dictionary of Loan Words and Hybird Words in Chinese), 上海辞书出版社. 1984, p. 63.
  2. en:Book of Han, Vol. 94-I, 匈奴謂天為「撐犁」,謂子為「孤塗」,單于者,廣大之貌也,
  3. Taskin V.S. "Materials on history of Dunhu group nomadic tribes", Moscow, 1984, p. 305,306, (Таскин В.С. "Mатериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху") (Urısça)
  4. Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, vol. 1, Sankt Petersburg, 1851, p. 10 on )
  5. Taskin V.S., Materials on history of Sünnu, transl., 1968, Vol. 1, p. 34 on
  6. Hirth F. Sinologische Beitrage zur Geschichte der Turk-Volker. Die Ahnentafel Attila's nach Johannes von Thurocz. Bull. Imp. Acad, series V, vol. XIII, 1900, No 2, pp. 221–261.
  7. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 46
  8. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 59
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 86
  10. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 107
  11. 11,0 11,1 11,2 Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, p. 87
  12. R. de Crespigny, "Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire", Australian National University Faculty of Asian Studies Monographs, New Series No.4, Canberra 1984, [1] 2011 елның 1 гыйнвар көнендә архивланган.
  13. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", vol. 1, Sankt Petersburg, 1851, p. 105–107
  14. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 108–109
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 15,8 R. de Crespigny, "Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire", 1984
  16. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 130–134
  17. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 144
  18. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", 1851, vol. 1, pp. 145
  19. 19,0 19,1 19,2 R. de Crespigny, Northern Frontier: the policies and strategy of the Later Han empire, 1984
  20. Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, 1851, vol. 1, pp. 145 (True name unknown; the Chinese moniker has negative connotation; confirmed by Chinese Court as Chanyu in 172 AD)
  21. Bichurin N.Ya., Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times, 1851, vol. 1, pp. 145
  22. [2] note 208
  • Википедияның инглиз телле бүлеге мәкаләсе