Urtaq törki älifba

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Urtaq törki älifba - törki xalıqlarnıñ latin älifbası. 34-xärefle älifba Törki Şura (Törki Kiñäş, Türk Keneş) tarafınnan raslanğan.

1993 yılnıñ 20 Martında Törki Şura (Törki Kiñäş, törekçä Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk-Kardeşlik ve İş Birliği Kurultayı) deputatları Urtaq Törki älifba ölgesen qabul itä. Törek Kiñäş Älifbası:

Urtaq törki älifba
A	Ä	B	C	Ç	D	E	F	G	Ğ	H	I	İ	J	K	L	M	N	Ñ	O	Ö	P	Q	R	S	Ş	T	U	Ü	V	W	X	Y	Z
a	ä	b	c	ç	d	e	f	g	ğ	h	ı	i	j	k	l	m	n	ñ	o	ö	p	q	r	s	ş	t	u	ü	v	w	x	y	z

Tatar latin älifbası
A	Ä	B	C	Ç	D	E
F	G	Ğ	H	I	İ	J
K	Q	L	M	N	Ñ	O
Ö	P	R	S	Ş	T	U
Ü	V	W	X	Y	Z
Latin älifbası
A	B	C	D	E	F	G
H	I	J	K	L	M	N
O	P	Q	R	S	T	U
V	W	X	Y	Z

Östämä xäreflär (alınmalar öçen):

• Ozın suzıq xäreflär: Á, É, Í, Ó, Ú.
• Neçkä suzıq xäreflär: Â, Ê, Î, Ô, Û.

Tarix

1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdäm älifba” uylap çığarıla wä Äzerilär anı xezmättä qullana başlıylar.

1924/1925 uqıtu yılında yaña älifba mäktäplärgä kerä. 1926. yılda Baquda Törki belgeçlär qorıltayı uza, anıñ räise bularaq Samadağa Ağamalioğlu ide.

1920-yıllarnıñ axırında täqdim itelgän barlıq törki tellärneñ latin yazuına küçerü buyınça proyektı. Räsmi räweştä törki telle respublikalarda häm avtonomiäle ölkälärdä 1928 yılda ğäräp yazuı nigezendäge älifbälarğa almaşqa kertelä. 1938—1940 yıllarda tizlätelgän tempları belän kirill yazuı nigezendäge älifbälarına almaştırıla.

1927 yılnıñ 3 iyülendä Tatarstan ASSR xökümäteneñ maxsus qararı belän Yañalif Tatar teleneñ räsmi älifbä itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä.

SSRB cimerelüennän soñ ğına Törki berdämlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünäleşe yaña köç cıya başlağan.

Xäzerge Törek älifbası Törek telendä yazu öçen 1928. yılda Kemal Atatürk xökem itkän waqıtında Ğäräp älifbasın almaştırdı. Bu älifba Latín älifbasına nigezlänä wä berniçä östämä xäref alğan.

1990. yılda yaña Törki däwlätlärdä Törki telen wä Törki xalıqlarnı berdämläşterä torğan älifbağa qaytu turında söyläşülär başlana wä 2005. yılğa qädär küçärgä digän kileşügä kilälär. Äzerbaycan, Törekmänstan, Üzbäkstanda küçkännär dä ide. 2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçärgä tieşlär, alar arasında Tatarstan da tora. 2012 yılnıñ 24 dekaberendä Tatarstan däwlät şurası deputatları “Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu turında” qanun ölgesen qabul itä.

Xäreflär häm Awazlar

Törki telläre - Xäreflär häm awazlar
Latin	A	Ă	Ä	Ë	E	B	C	Ç	J	D	Ḑ	F	G	Ğ	Ģ	H	Ḩ	X	I	İ	K	Ķ	Q	L	Ḽ	M	N	Ņ	Ň	O	Ö	P	R	S	Š	Ş	Ț	T	U	Ü	V	W	Y	Z	Ž
Tatar	A	-	Ä	-	E	B	C	Ç	J	D	-	F	G	Ğ	-	H	-	X	I	İ	K	-	Q	L	-	M	N	-	Ñ	O	Ö	P	R	S	-	Ş	-	T	U	Ü	V	W	Y	Z	-
Azäri	A	-	Ə	-	E	B	C	Ç	J	D	-	F	G	Ğ	-	H	-	X	I	İ	K	-	Q	L	-	M	N	-	-	O	Ö	P	R	S	-	Ş	-	T	U	Ü	V	-	Y	Z	-
Ğäräp	أ	ع	ء	ء	أ	ب	ج	چ	ژ	د	ڏ	ف	گ	ݝ	غ	ه	ح	خ	إ	إ	ك	ٯ	ق	ل	ڵ	م	ن	ڠ	ڭ	ۆ‎	ۆ	پ	ر	س	ث	ش	ڞ	ت	ٱ	ٱ	ۋ	و	ي	ز	ذ
Kiril	А	Ӑ	Ә	Є	Е	Б	Җ	Ч	Ж	Д	Ӡ	Ф	Ҝ	Ғ	Ӷ	Һ	Ҳ	Х	Ы	И	К	Қ	Г	Л	Љ	М	Н	Ң	Њ	О	Ө	П	Р	С	Ҫ	Ш	Ц	Т	У	Ү	В	Ў	Й	З	Ҙ
1. Ää=Əə=Эə 2. Č=J 3. Š=Ť və Ž=Ď 4. Ț=T+S və Ḑ=D+Z 5. Ṡ= ص və Ḋ= ض 6. Ṫ= ط və Ż= ظ
1. Neçkä: Â, Ê, Î, Ô, Û. 2. Ozın: Á, É, Í, Ó, Ú. 3. Yomşaq: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ. 4. Qısqa: (ˋ) - Tartıq xäreflär

• Š=Ť vä Ž=Ď.
• Ķķ=Ⱪⱪ vä Ḩḩ=Ⱨⱨ
• Ṫ (Ğərəp:ط) vä Ż (Ğərəp:ظ) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
• Ṡ (Ğərəp:ص) vä Ḋ (Ğərəp:ض) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
• Yarım suzıq xäreflär: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ (Buğaz xärefläre).
• ٯ = ق (Buğaz K xärefe) yäisä ڨ (Buğaz G xärefe).

Sıltamalar

• Heinz F. Wendt: Fischer Lexikon Sprachen, 1961 (ISBN 3-596-24561-3)
• Bilal N. Şimşir: Türk Yazi Devrimi, Ankara 1992, S. 119
• Helmut Glück (Hrsg.): Metzler Lexikon Sprache, 2005 [S. 417] (ISBN 3-476-02056-8)
• Proceedings of the International Symposium of Contemporary Turkish Alphabet (Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu Bildirisi), 1991, İstanbul, M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1992 [1].
• Zentrum für Türkeistudien, Essen: Aktuelle Situation in den Turkrepubliken – Innenpolitik, Sicherheitspolitik, Wirtschaft, Umwelt, Bevölkerung (Working Paper 14, 1994)
• FSP Entwicklungssoziologie, Bielefeld: Formen der Transvergesellschaftung als gegenläufige Prozesse zur Nationsbildung in Usbekistan (Working Paper 334, 2000)
• Der Fischer Welt Almanach '94 – Zahlen, Daten, Fakten, 1993 (S. 846)
• Mehmet Tütüncü: Alphabets for the turkic languages
• Herbert W. Duda: Die neue türkische Lateinschrift. I. Historisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1929, Spalten 441–453. – II. Linguistisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1930, Spalten 399–413.
• F.H. Weißbach: Die türkische Lateinschrift. In: Archiv für Schreib- und Buchwesen 1930, S. 125–138.
• Yakovlev N.F. "Development and succeeding problems in Latinizing alphabets", No 2, 1936, pp. 25–38 (In Russian) Н.Ф. Революция и письменность
• Луначарский. Латинизация русской письменности
• Статья «Новый алфавит» в Литературной энциклопедии
• Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996
• Jaŋalif/Яңалиф". Tatar Encyclopedia. (2002). Kazan: Tatarstan Republic Academy of Sciences Institution of the Tatar Encyclopaedia
• Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
• G.A Gaydarci, E.K Koltsa, L.A.Pokrovskaya B.P.Tukan, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, TC Kültür Bakanlığı Yayınları
• Nevzat Özkan, Gagauz Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları
• Prof. Dr. Mustafa Argunşah-Âdem Terzi-Abdullah Durkun, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları
• Gagauzum Bucaktır Yerim, Tatura Anamut Ocak Yayınları
• Yakovlev N.F. "Development and succeeding problems in Latinizing alphabets", "Revolution and script" No 2, 1936, pp. 25–38 (In Russian) Н.Ф. ЯКОВЛЕВ: «О развитии и очередных проблемах латинизации алфавитов», Революция и письменность, № 2, 1936, стр. 25–38
• Minglang Zhou (2003). Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages, 1949-2002. Volume 89 of Contributions to the sociology of language (illustrated ed.). Published Walter de Gruyter. p. 174. ISBN 3-11-017896-6. Retrieved 2011-01-01.

Çığanaklar

• Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi - İnternet
• Türk Keneşi - Facebook
• TÜRKSOY
• TÜRKPA
• Türk Akademisi
• Türk Konseyi - Nahçivan Anlaşması