Яңавыл районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Яңавыл районы latin yazuında])
Яңавыл районы
баш. Яңауыл районы
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 20 август 1930
Сурәт
Дәүләт  Россия
Башкала Яңавыл
Административ-территориаль берәмлек Башкортстан
Сәгать поясы YEKT[d] һәм UTC+05:00
Халык саны 44 911 (2017)[1]
Нәрсә белән чиктәш Тәтешле районы, Борай районы, Кызыл Кама районы, Калтасы районы, Пермь крае һәм Удмуртия
Мәйдан 2094 км²
Почта индексы 4529ХХ
Рәсми веб-сайт yanaul.ru
Харита сурәте
Җирле телефон коды 34760
Карта
 Яңавыл районы Викиҗыентыкта

һәм Яңавыл районы (баш. Яңауыл районы, рус. Янаульский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Яңавыл шәһәре.

1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килә. Үзәге итеп Кызыл Октябрь бистәсе тәгаенләнә. 1938 елдан — Яңавыл бистәсе. 1933-34 елларда локомотив депосы, электр станциясе, кирпеч заводы һәм башка мөһим объектлар төзелә.

1946 елда Яңавыл ГЭСы төзелә, авылларга электр кертелә. Кыска вакыт эчендә авыл хуҗалыгы аякка бастырыла. 60-80нче елларда яңа мәктәпләр, балалар бакчалары, дәваханәләр, ферма­лар төзелә, юлларга асфальт җәелә. Район сәнәгате үсешенә “Краснохолм­нефть” идарәсе, урман хуҗалыгы, май-сыр комбинаты, консерва, кирпеч заводлары зур өлеш кертә. 1964 елда район җирендә нефть табыла.

Район 103 торак урынын берләштерә, алар 18 авыл советына һәм 1 шәһәр советына буйсына.

География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Яңавыл муниципаль районы Башкортстанның төньяк-көнбатышында чыгынкы бер җирендә урнашкан. Ул Пермь крае һәм Удмуртия белән чиктәш.

Яңавыл районы җиреннән Бүә елгасы ага. Аның өстенә Карман ГЭСе урнаштырылган. Районның 23,2% җире урман белән капланган.

Файдалы казылмалардан нефть бар: Игрово, Вояды, Чытырман, Байсар һәм Львов ятмалары. Шулай ук кирпеч сугу өчен чимал (Буй, Яңавыл карьерлары), ком-таш катнашмасы (Әтлегәч).

Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халык саны – 48905 кеше (2010). Халыкның күпчелеге Яңавылда яши. Районда татарлар һәм татар телле башкорт, шулай ук арлар (2002 ел сан алуы буенча – 6821 кеше), руслар (5822), чирмешләр (3426) яши.

Демография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халык саны
1939[2][3]1959[4][3]1970[5][3]1979[6][3]1989[7][3]2002[8][3]2008[9]2009[10]2010[11]2012[12]
66 200↘64 399↘63 551↘53 722↘48 572↘22 861↗27 457↗49 145↘48 134↘47 343
2013[13]2014[14]2015[15]2016[16]2017[1]1 гый 2018[17]1 гый 2019[18]2021[19]
↘46 909↘46 318↘45 856↘45 354↘44 911↘44 360↘43 870↘43 593

Район җирендә туган танылган кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Язучылар:

Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Яңавыл районында сәнәгате дә, авыл хуҗалыгы да алга киткән.

Нефть ятмаларын Башнефтенең бүлеге НГДУ «Краснохолмскнефть» файдалана. 2009 елда 0,9 млн тонна “кара алтын” чыгарылган. Бар 21 күмәк хуҗалык, 3 совхоз, 1 балыкчылык хуҗалыгы. 72 фермер хуҗалыгы бар. Шәхси хуҗалыкларда җылытмаларда яшелчәләр үстерәләр. Шәхси хуҗалыклар 65% авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерә. 2009 елда 98% бәрәңге, 78% яшелчә, 77% кош һәм терлек ите, 78% сөт савылган, 75% бал.[20]

Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Яңавыл – Горький тимер юлының әһәмиятле станциясе.

Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Районда 2006-07 уку елында башкорт теле һәм әдәбиятын — 5792 бала, татар теле һәм әдәбиятын — 824, ар телен — 519, чирмеш теле һәм әдәбиятын 250 бала өйрәнә.[21]

Матбугат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район газетасы «Октябрь юлы» (хәзер “Яңавыл таңнары”) 1931 елдан чыга. 1939 елда русча чыга торган «Путь Октября» (хәзер “Янаульские зори”) барлыкка килә. 1955 елдан “Яңавыл таңнары” дубляжга калдырылган.

Айга 1 тапкыр башк. “Йыйын” кушымта - гәҗите (300 данә) чыга[22].

1993 елда барлыкка килгән Яңавыл телевидениесе рус һәм башкорт телләрендә эфирга чыга.

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 https://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
  2. ↑ СССР җанисәбе (1939)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
  4. ↑ СССР җанисәбе (1959)
  5. ↑ СССР җанисәбе (1970)
  6. ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
  7. ↑ СССР җанисәбе (1989)
  8. ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
  9. ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
  10. ↑ Оценка численности Республики Башкортостан постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
  11. ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2014-05-31 тикшерелгән.
  13. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). 2013-11-16 тикшерелгән.
  14. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. 2014-08-02 тикшерелгән.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. 2015-08-06 тикшерелгән.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (2018-10-05). әлеге чыганактан 2021-05-08 архивланды. 2021-05-15 тикшерелгән.
  17. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  18. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
  19. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более (XLSX). 2022-09-01 тикшерелгән.
  20. ↑ Социально-экономическое положение в январе-декабре 2009 года(үле сылтама)
  21. ↑ «“Туган тел-2007” конкурсына рәхим итегез!»
  22. ↑ http://yanzori-rb.narod.ru/
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Яңавыл_районы&oldid=4143461