Кече Янәсәй
.svg){kind=small}
| Кече Янәсәй | |
 | |
| Кушыла: | Енисей |
|---|---|
| Кушылдыгы | Бусэин-Гол[d] һәм Билин[d] |
| Су җыю бассейны | Янәсәй бассейны[d] |
| Су чыгымы | 410,19 м³/с |
| Бассейн мәйданы | 58 700 км² |
| Дөнья кисәге | Азия |
| Дәүләт |
 Россия |
| Административ-территориаль берәмлек | Тыва |
| Озынлык | 680 km |
| Бассейн категориясе | [d] |
 | |
 Кече Янәсәй Викиҗыентыкта | |
, , һәм
Кече Янәсәй (Ка-Хем, тыв. Каа-Хем ) Тыва һәм Монголия Республикасында зур елга, Янәсәй бассейнына карый. Бассейн мәйданы[1] 58,700 км².
Елганың Kaa-Хем исеме тәрҗемәдә "Кече елга" дигәнне аңлата.
Бөтен дәвамында диярлек таулы елга булып тора.
Кушылдыклары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Бай-Сют
- 15 км: Ондум (Ак-хем) (уң)
- 19 км: кл. Терехтыг (уң)
- 35 км: Баян-Кол (уң)
- 51 км: Бурен (Бурен-Хем) (уң)
- 83 км: Копто (Хобто) (уң)
- 90 км: Шан (уң)
- 95 км: Мерген (уң)
- 95 км: инеш Оштан (уң)
- 100 км: инеш Кара-суг (сул)
- 106 км: Дерзиг (уң)
- 111 км: инеш Куден (уң)
- 114 км: Бурен (Брень, Бурень, Хем-Брень, Ак-хем) (сул)
- 118 км: Кызык (уң)
- 132 км: инеш Мочажный (уң)
- 134 км: Бельбей (инеш Лухаир) (сул)
- 147 км: инеш Эржей (Кече Эржей) (уң)
- 154 км: руч. Кара-Бельдыр (сул)
- 160 км: Шуй (уң)
- 177 км: Ужеп (инеш Тот-хем) (уң)
- 179 км: Улуг-Шивей (Сайлик) (сул)
- 184 км: инеш Алды-Каржай (уң)
- 188 км: инеш Устю-Каржай (сул)
- 194 км: Мос (сул)
- 195 км: инеш Зур Май (уң)
- 206 км: Кече Юс (сул)
- 212 км: Зур Юс (Алды-Ус) (сул)
- 216 км: Бильбей (уң)
- 216 км: атамасыз (сул)
- 218 км: Унжей (уң)
- 226 км: Түбән Хуурик (сул)
- 230 км: Үрге Хуурик (сул)
- 231 км: Харган (уң)
- 238 км: Кызыл-хем (Шишхид-гол) (уң)
- 251 км: Арастой (уң)
- 257 км: Катазе (сул)
- 262 км: Им (уң)
- 265 км: Аён (сул)
- 267 км: Чинге (сул)
- 272 км: Хатарба (сул)
- 290 км: Каргы (сул)
- 299 км: атамасыз (сул)
- 304 км: Ханыр (уң)
- 309 км: Хавай (уң)
- 311 км: Милзей (уң)
- 334 км: без названия (уң)
- 339 км: Сайгай (сул)
- 353 км: атамасыз (уң)
- 354 км: атамасыз (сул)
- 357 км: Тениус (уң)
- 360 км: Верх. Тениус (уң)
- 369 км: Сарыг-эр (уң)
- 375 км: атамасыз (уң)
- 379 км: Салдам (сул)
- 381 км: атамасыз (уң)
- 392 км: Мот (уң)
- 428 км: инеш Кызыл-Хан (сул)
- 430 км: Торбулук (Торлуг-хем) (уң)
- 436 км: Оюм (уң)
- 449 км: Шивилик (сул)
- 457 км: Агаш (уң)
- 460 км: Коктурге (сул)
- 466 км: Кундус (уң)
- 471 км: Урсыл (сул)
- 492 км: инеш Альтрык (сул)
- 501 км: Чахыртой (уң)
- 503 км: инеш Тоскул (сул)
- 506 км: инеш Бургаст-Булу (уң)
- 522 км: Жин-хем (Чин-хем, Чик) (уң)
- 534 км: Сольбельдер (Селебельдыр) (сул)
- 543 км: Цаган-Сала (Агатыр, Тарги) (уң)
Агым
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Кече Янәсәй үзәненең аерылуының берничә версиясе бар. Аларның икесе төп булып тора, алар үзәннең Кама тамагыннан 238 километр югары булуу белән аңлатыла[2]. Тамакның биеклеге-диңгез дәрәҗәсеннән 619,5 м[3] .
"Рус" версиясе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Әлеге версия буенча, КечеЯнәсәй исеме Тере-Холь котловинасыннан чыга торган елга өчен кулланыла, бу елга аңа Сарыг-Эрн кушылдыгыннан югарырак, шул ук карталарда Балыктыг-хем дип атала. Әлеге версия буенча Кече Янәсәй Тере-Хол котловинасыннан күбесенчә Төньяк юнәлештә ага һәм тамагыннан уң кушылдыгы-Кызыл-Хем елгасын кабул итеп, 238 км ераклыкта ага — агымның юнәлешен, нигездә, көнбатышка үзгәртә. Шул ук вакытта Кече Янәсәйнең озынлыгы 563 [4] км һәм ул тулысынча Россия территориясеннән ага. 1907—1910 елларда югары Янәсәй бассейнын тикшерү буенча Россия империясе юллар министрлыгының төшерү буенча төзелгән Россия картасы барлык нечкәлекләре белән нәкъ менә шул фикерне күрсәтә (картада шул чор топонимикасы кулланылган)[5].
Әлеге версияне дәүләт су реестры тота[4], ә СССР Генштабы карталарында 1:200 000 масштабтагы топографик картада (М-47-VII [6] һәм M-47-VIII [7] битләре), шулай ук 1:100 000 топографик карта масштабта да (М-47-27, М-47-39 һәм М-47-40 таблицалар) аерма бар, аларда Кече Янәсәй Тере-Хол бассейныннан ага дип күрсәтелә. Шул ук вакытта Генштабның топографик картасында 1: 200 000 (M-47-III[8] һәм M-47-IV[9] битләре), 1:500 000 (M-47-Б бите) масштабтагы топографик картада монголШишгид-Гол елгасы Кече Янәсәйнең югары агымы булып тора дип күрсәтелгән, һәм шул ук масштаблы М-47-А таблицасында, ә шул ук масштабтагы M-47-А битендә, шулай ук 1: 1000 000 M-47 масштабтагы биттә берьюлы ике вариант күрсәтелгән: көнчыгыш өлешендә Кече Янәсәй сыйфатында Шишгид-Гол күрсәтелгән, ә битнең көньяк өлешендә Кече Янәсәй бөтенләй башка елга, Ул Тере-Холь котловинасыннан чыга. Шул ук вакытта, күп энциклопедияләрдә елганың тасвирламасы "монгол" версиясе буенча, озынлыгы "рус" версиясе буенча бирелә. Мәсәлән: Зур совет энциклопедиясе[10], хәзерге географик исемнәр сүзлеге [11] .
Чыгышлары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Елганың өске агымы Балыктыг-Хем дип атала, чыганак координаталары 50°22′28″ т. к. 96°23′50″ кч. о.HGЯO 50°22′28″ т. к. 96°23′50″ кч. о.HGЯO
"Монгол" версиясе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Бу версия Генштабның совет топографик карталарында бар (анда бер үк вакытта «Россия версиясе» белән дә эшли), шул ук вакытта Росреестрның дәүләт теркәү хезмәте тарафыннан чыгарылган заманча Россия топографик карталары да нәкъ менә монгол версиясенә таяна, чөнки аларда Шишгит-Гол Кече Янәсәйнең өске агымы кебек күрсәтелгән, ә «Россия версиясе» ндә Тере-Холь котловинасыннан чыккан елга хәзерге Россия топографик карталарында (1:100 000 һәм 1:50 000 масштабтагы топографик карталарның барлык битләрендә) Балыктыг-Хем исеме астында гына күрсәтелгән.
"Монгол версиясе" буенча Кече Янәсәй тамагыннан 238 км ераклыкта сул як кушылдыгы-Балыктыг-Хем елгасын кабул итә. Кече Янәсәйнең озынлыгы 615 [12] км. Ул Монгол аймагы Хувсгел һәм Рәсәйнең Тыва Республикасы аша ага.
Чыгышлары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Төньяк Монголиядә Бахтахын-Гол, соңрак Шишгид-Гол дип аталган [13] Мунгараг-Гол һәм Гунын-Гол кушылганда үз башлангычын ала (монг. Шишгэд-Гол) [11] [14] . Чыганак координаталары: 50°47′08″ т. к. 99°11′22″ кч. о.HGЯO 50°47′08″ т. к. 99°11′22″ кч. о.HGЯO
Мунгараг-Гол һәм Гунин-Гол Улан-тайганың көнчыгыш ягында башлана[15] (биеклекләр тиешенчә 3351 һәм 3300 м).
Селенганың сул чыганагы Дельгер-Муренның шул ук тауның көнбатыш ягында башлана [16] .
Мунгараг-Гол һәм Гунын-Гол елгалары кушылганнан соң, елга Бахтахын-Гол, аннары Шишгид-Гол дип атала. Дархад котловинасы үзәгендә Доод-Цагаан-Нуур күленә коя[15], Шишгид-Гол Доод-Цагаан-Нуурдан агып чыкканлыктан, топографик карталарда Шишгид-Гол исеме Кече Янәсәй елгасы атамасының җирле варианты буларак билгеләнә.. Аннары, Рәсәй территориясендә Билин белән кушылганнан соң, Шишгид-Гол исемен Кызыл-Хем дип үзгәртә [17] (Кызыл елга).
Түбән агым
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сарыг-Септан югарырак сулга соңгы зур кушылдык Бурен коя, ул Көнчыгыш Танну-Ола системасына кергән Хорумнуг-Тайга (Ташлы Тайга) кырыеның җил ягыннан, һәм шулай ук кечкенә Мажалык елгасы аша Чагтай күленнән агым җыя. Кызыл шәһәрендә тәмамлана, Зур Янәсәй елгасы белән кушылып, Югары Янәсәйне барлыкка китерә.
Гидрометрия
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Кече Янәсәй агымы Кызылдагы контроль-үлчәү станциясендә 23 ел (1974-1999) дәвамында күзәтелә. Кызылда бу чорда билгеләп үтелгән уртача еллык агым 58 600 км² бассейн өчен -410,19 м3/сек. Бу елына уртача 221 мм явым-төшем санына туры килә, алар Тыва контекстында югары дип санарга мөмкин. Елгалар, нигездә, биек Саян тауларында кар һәм бозларның эрүе белән тукланалар. Югары су яз һәм җәй, майдан августка кадәр була. Агымның иң югары ноктасы июнь аенда бассейн өстендә кар һәм боз эрегән вакытта була. Җәй буена агым акрынлап кими бара, шул ук вакытта боз эрү белән бәйле рәвештә, шактый югары булып кала. Сентябрь аеннан башлап, елганың агымы кискен кими һәм ноябрьдән апрель аена кадәр минималь агым күзәтелә. Март аенда теркәлгән уртача айлык сток (минималь түбән су дәрәҗәсе) 96,0 м3/сек яки июнь аенда агымның 10% ка якын (1024 м3/сек) тәшкил итә. Күзәтү чорында 23 елда минималь айлык агым 1979 елның мартында 76,3 м3/сек тәшкил итә, ә максималь айлык агым 1977 елның июнендә 1680 м3/сек тәшкил иткән.Калып:Расход воды
Башкалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Бөтен Каа-Хем кожхун елга бассейнында өлешчә Тыва Республикасының Тере-Хол кожууны һәм өлешчә Тандин кожууны урнашкан . 90-нчы еллар уртасына кадәр торак пунктларында елгада берничә паром кичүе булган: Кок-Тей (региональ әһәмияткә ия), Суг-Бажи, Бурен-Хем, Кундустуг, Бояровка, Кок-Хаак, Дерзиг-Аксы, Уст-Бурен, Билбей һәм Сизим. 1997-нче елда Кок-Тей районында күпер файдалануга тапшырылды, бу төбәк белән Кызыл шәһәре арасында даими бәйләнешне тәэмин итте. Паром кичүләреннән бүген өчесе генә эшли: Дерзиг-Аксы, (25 тонна), Билбей, Сизим авылларында
1992 елга кадәр Кызыл - Сизим бүлегендә елгада пассажирлар навигациясе булган. Соңрак ул зыянга эшләүче һәм Кок-Тей районында күпер төзүгә бәйле рәвештә туктатылды.
Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Бусэин-Гол — левый приток Малого Енисея.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Малый Енисей // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]/ гл. ред. А. М. Прохоров.— 3-е изд.— М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Мал. Енисей (Каа-хем, Балыктыг-хем, Ха-Кхем) : [рус.] / verum.wiki // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Минприроды России. — 2009. — 29 марта.
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ 4,0 4,1 Дәүләт су реестры (2023-01-01). Мал. Енисей (Каа-хем, Балыктыг-хем, Ха-Кхем). Русия Табигать министрлыгы. әлеге чыганактан 2009-03-29 архивланды. 2018-12-20 тикшерелгән.
- ↑ Карта верхней части бассейна Енисея. www.etomesto.ru. Дата обращения: 12 декабря 2019.
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ Малый Енисей // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ 11,0 11,1 Словарь современных географических названий
- ↑ 238 км Малого Енисея плюс Шишхид-Гол: Дәүләт су реестры (2009-03-29). Река Кызыл-хем (Шишхид-гол). Русия Табигать министрлыгы. әлеге чыганактан 2009-03-29 архивланды. 2018-12-20 тикшерелгән.
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ [Шишхид-Гол Кече Янәсәй] — ЗСЭ
- ↑ 15,0 15,1 Карта Монголии, масштаб 1:3 000 000, Роскартография, 1992/2002 годы.
- ↑ Калып:Карта/Бк
- ↑ Калып:Карта/Бк
Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Енисей // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.