Сету
| Сету | |
| Үз аталышы |
seto («сето») |
|---|---|
| гомуми сан |
10 197 |
| яшәү җире | |
| Теле | |
| Дине | |
| Бүтән халыкка керүе | |
| Кардәш халыклары: | |
 Сету Викиҗыентыкта | |
Сету (шулай ук сето, псков чуде) — аз санлы фин-угыр халкы. Псков өлкәсенең Печора районында (1920 елдан 1940 елга кадәр - Эстон Республикасының Петсери районы) һәм аңа чиктәш булган Эстониянең Вырумаа һәм Пылвамаа өязләрендә яшиләр. Бу өязләр 1920 елга кадәр Псков губерниясенә керә торган булалар. Сетуларның тарихи яшәү өлкәсе Сетумаа атамасын йөртә.
Саннары һәм таралышлары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сетуларның төгәл саннарын билгеләү катлаулы, чөнки алар, Россия һәм Эстония территориясендә яшәүче халыклар исеменә кертелмәгән этнос буларак, көчле ассимиляциягә дучар булалар. Якынча саннары — 10 мең кеше. Халык санын алу барышында сету гадәттә үзләрен рус яки эстон буларак яздыралар.
ХІХ гасыр урталарында сетуларның саны 9 мең кешегә бәяләнгән, шуларның 7 меңгә якыны Псков губернасы чикләрендә яшәгән. 1890 елга сетулар саны 12-13 мең кешегә исәпләнгән. 1897 елда Россия империясендә беренче һәм бердәнбер халык санын алу сетулар санын 16,5 мең кеше дәрәҗәсендә ачыклый.
Руслар һәм сетулар, гадәттәгечә, алар миграцияләренең каршылыклы агымына бәйлерәвештә, кушылып аша яшәгәннәр. Ике халыкны да православие берләштергән, һәм региондагы мөнәсәбәтләрнең төп регуляторы булып Псков-Печер Изге-Успение монастыре торган. Ю.Ю. Трусман тасвирламалары буенча, сетулар арасында ике телдә нигездә ир-ат сетулар сөйләшкән, ә яшүсмерләр дини һәм сәүдә ихтыяҗлары өчен икенче тел буларак рус теленең Псков сөйләшен белгәннәр. Рус кешеләре арасында шулай ук сетулар телен белгән кешеләр, нигездә, Псков күле янындагы төньяк приходларда очраганнар. 1890 елдан 1904 елга кадәр, рус халкы белән элемтәләр интенсификацияләнү сәбәпле, русла рһәм сетулар арасындагы тел чиге эрозиягә дучар була: Чудь күленең көнбатыш яры буенча өскә таба барып, шулай ук әкренләп кече анклавлар һәм протуберанлылар Мал, Изборск, Залесье, Паникович районындагы сетулар руслашалар. Хәер, руслашу шактый акрын барган, һәм столыпин чорына кадәр сетуларнең абсолют саны крайда үскән. Шунысы кызык, рус һәм формаль рәвештә рус теленең империя статусына тартылуга карамастан, сетулар бу төбәктә аның коммуникатив чикләнүен билгеләп үтә, бу тел белән Печерага кадәр генә барып җитәргә мөмкин дип санаганнар.
XIX гасыр ахыры XX гасыр башында сетуларның бер өлеше традицион күченүдән китә һәм көнчыгышка күченү хәрәкәтендә катнаша, Пермь губернасында һәм Красноярсктан көнчыгышка берничә колониягә нигез сала, 1918 елда Енисей губернасында 5-6 мең сету исәпләнгән.
Халәт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Эстониядә сету рәсми рәвештә милли азчылык буларак исәпләнми, аларның теле эстон теленең вырус диалекты буларак санала. Эстониядәге сету һәм выру мәктәпләрдә әдәби эстон теле укытылу аңа күчәләр. Хәзерге вакытта Көньяк Эстониядә выру/сету телен укыту башлап җибәрелгән. Шунда ук 2006 елдан башлап диалектта сету җәмгыятенең "Peko Helü" журналы чыгарыла башлый.
Сету үз телен мөстәкыйль тел буларак исәпли, ләкин этнограф-линвистлар аны эстон теленең көньяк сөйләмендәге вырус диалектының бер өлеше дип саныйлар.
Сету теле 2009 елда ЮНЕСКО тарафыннан юкка чыгучы телләр атласына юкка чыгу куркынычы янаган тел буларак кертелә.
2010 елның июнь аенда Россия Хөкүмәте тарафыннан Россиядәге җирле аз санлы халыкларның уртак исемлегенә кертелә.
Мәдәният һәм дин
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сету, лютеран-эстоннардан аермалы буларак, православие динендә.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Чыганаклар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Алексеев Ю. В., Манаков А. Г. . Народ сету: между Россией и Эстонией. — М.: Европа, 2005. — 104 с. — ISBN 5-9739-0027-4.
- Гурт Я. О псковских эстонцах, или так называемых «сетукезах» // Известия Императорского Русского Географического Общества. — 1905. — Т. XLI. — С. 1—22.
- Манаков А. Г., Потапова К. Н. Псковские сету: спорные вопросы происхождения // Вестник археологии, антропологии и этнографии. — 2012. — № 2. — С. 106—112.
- Тынурист И. В. . Эстонцы // Народы России: энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 479 с. — ISBN 5-85270-082-7. — С. 423—427.
- Koltat, karjalaiset ja setukaiset: Pienet kansat maailmojen rajoilla («Колтты, карелы, сету: маленькие народы на краю Земли») (фин.) / Tuija Saarinen, Seppo Suhonen (toim.). — Snellman-Instituutti, 1995. — 277 p. — (A-sarja, 19/1995). — ISBN 951-842-167-6. — ISBN 978-9518421675