Софья Ковалевская
| Софья Ковалевская | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Софья Василий кызы Ковалевская |
| Туган | 15 гыйнвар 1850 Мәскәү |
| Үлгән | 10 февраль 1892 (42 яшь) Стокгольм |
| Үлем сәбәбе | вирусная пневмония[d][1] |
| Күмү урыны | Северное кладбище[d][2][3][4][…] |
| Яшәгән урын | Мәскәү Стокһолм Париж |
| Ватандашлыгы | Россия империясе Швеция |
| Әлма-матер | Гөттинген үнивирситите[d], Эстүгүлем үнивирситите[d], Һайделберг үнивирситите[d][5], HU Berlin һәм Университет Мигеля Эрнандеса в Эльче[d] |
| Һөнәре | математик, механик. |
| Эш бирүче | Эстүгүлем үнивирситите[d][5] |
| Җефет | Владимир Онуфриевич Ковалевский[d][6][7][5][…] |
| Балалар | Софья Ковалевская |
| Ата-ана |
|
| Кардәшләр | Анна Васильевна Корвин-Круковская[d][8] |
| Гыйльми дәрәҗә: | фәлсәфә докторы[d] |
 | |
 | |
Софья Василий кызы Ковалевская (рус. Софья Васильевна Ковалевская) (тумыштан Корвин-Круковская, 1858 елга кадәр-Круковская; 3 15 гыйнвар 1850, Мәскәү — 29 гыйнвар 10 февраль, 1891, Стокгольм) - Россия математигы һәм механигы. Россия империясендә һәм Төньяк Европада беренче хатын-кыз-профессор һәм дөньяда беренче хатын — кыз-университет математика укытучысы. «Нигилистка» повесте (1884) һәм «балачак хатирәләре» китабы авторы (1889).
Балачак
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Софья Ковалевская (Корвин-Круковская) Мәскәүдә туган. Аның әтисе, генерал-лейтенант Василий Васильевич Корвин-Круковский катнаш Беларус-Поляк чыгышы булу.
Аның әнисе, Елизавета Федоровна Шуберт (Шуберт), Санкт-Петербургы алманнары гаиләсеннән булган. Аның әнисе линиясе буенча бабасы астроном һәм географ Фридрих Теодор Шуберт (1758-1825) була.
Ковалевскийның әти-әнисе аңа яхшы белем биргән. Төрле вакытта аның гувернанткалары инглиз, француз һәм немец телләрен йөртүчеләр булганнар. Софья Ковалевскаяның балачактада аның укыту белән Белорус дворянин Иосиф Игнат улы Малевич шөгыльләнде.
1866-1867 елларда ул зур кышын өлеш үз гаиләсе белән Санкт-Петербургта үткәрә, анда аңа шәхси репетитор Страннолюбский, танылган тарафдары югары белем хатын-кызлар өчен, тәкъдим ителде . Ул Софьяга математика укыткан.
Белеме, фәнни эшчәнлек башлау
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Россиянең югары уку йортларына хатын-кызлар керү тыела иде. Шуңа күрә Ковалевская укытуны чит илдә генә дәвам итә ала, әмма бирергә чит ил паспорты ата-аналар яки ире рөхсәтеннән гына була. Әтисе рөхсәт бирергә җыенмыды, чөнки ул кызынын алга таба укыту теләмәдә. Шуңа Күрә Софья яшь галимнәр В.О.Ковалевский белән ялган никах оештырган.
1869 елда Ковалевская Гейдельберг университетында укый, ә 1870-1874 елларда Берлин университетында, К.Т. Вейершттрасснаң укый. Университет кагыйдәләре буенча хатын-кызлар лекцияләр тыңлый алмады. Әмма Софьяның математик сәләтләрен ачу белән кызыксынган Вейерштрасс аның дәресләренә җитәкчелек итә.
Ул революцион көрәштәң һәм утопик социализм идеяләренәң илһамлы булган, шуңа күрә 1871 елның апрелендә ире В. О. Ковалевский белән бергә Парижга киләләр, яраланган коммунарларга ярдәм итәргә. Соңрак Париж Коммунасы эшлеклесе В.Жакларны (сеңлесенең Анна ире) төрмәдән азат итүдә катнаша.[9] 1874 елда Геттинг университетында «Zur Theorie der partiellen Differentialgleichungen» диссертациясен яклый һәм фәлсәфә докторы дәрәҗәсен ала. Ире белән мөнәсәбәтләр планлаштырылганга караганда якынрак була башлады. 1874 елда алар бергә яши башлый, ә дүрт елдан соң аларның кызлары туа.
Ирене үз-үзен үтергәннән соң (1883) (ул коммерция эшләрендә буталды), Ковалевская Берлинга килде һәм Вейерштрасс өендә тукталды. Үзенең бөтен абруен һәм элемтәсен файдаланып, зур тырышлык бәрабәренә Вейерштрасс аның өчен Стокгольм университетында (1884) урын ала алган. Соня Ковалевски (Sonya Kovalevsky) исеме астында ул математика кафедрасы профессоры булды.
Тиздән Ковалевская швед телен үзләштерә һәм бу телдә үзенең математик эшләрен һәм әдәби әсәрләрен бастырып чыгара бышлый.
1888 елда Ковалевская хәрәкәтсез нокта тирәсендә каты гәүдәне әйләндерү турындагы мәсьәләне рөхсәт итүнең өченче классик очрагын ачкан өчен Париж фәннәр академиясе Борден премиясе лауреаты булды. Шул ук темага икенче эш 1889 елда Швеция фәннәр академиясе премиясе белән билгеләп үтелде, һәм Ковалевская Россия Фәннәр академиясенең физика-математика бүлегендә әгъза-корреспондент итеп сайланды. 1891 елда үпкә ялкынсынуы белән авырый. 1891 елның 29 гыйнварында Стокгольмда вафат була. Стокгольмда Төньяк зиратта җирләнгән.
Иҗат
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Ковалевская хәрәкәтсез нокта тирәсендә каты гәүдәне әйләндерү турындагы мәсьәләне рөхсәт итүнең өченче классик очрагын ачкан.
- Шәхси җитештерү белән дифференциаль тигезләмәләр системалары өчен Кошиның бурычын аналитик (голоморф) чишелешенең булуын исбатлады, Лапласның Сатурн боҗрасын тигезләү турындагы бурычын тикшерде, икенче якынаюны алды.
- Өченче рангтагы абель интегралларының кайбер классын эллиптик интегралларга китерү турындагы мәсьәләне хәл иттем. Шулай ук потенциал теориясе, математик физикасы, күк механикасы өлкәсендә дә эшләде.
Сәнгатьлы әсәрләре.
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Русча "Нигилистка" романын язган.
Шведларча Поляк күтәрелеш (1863) турында истәлекләр һәм «Вера Воронцова» романы язылган.
Истәлек
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Галимә хөрмәтенә бер ай кратеры аталган.
- Софья Ковалевский исемене белән Казан, Санкт-Петербург, Мәскәү, Стокгольм һәм кайбер башка шәһәрләрдәге урамнар аталган.
- Аның хөрмәтенә 1985 елда үсеп килүче илләрдә хатын-кызларга ярдәм итү максаты белән нигезләнгән Ковалевская фонды]аталган.
- Бөек Лукидә, Вильнюсда һәм Стокгольмда Ковалевский исемендәге мәктәпләр.
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Борьба за счастье: две параллельных драмы 2020 елның 21 март көнендә архивланган. / Ковалевская С. В. , Леффлер Алиса Карлотта / Соч. быв. проф. Стокгольмского университета Софьи Ковалевской совместно с Алисою Карлоттого Леффлеръ; пер. с швед. М. Лучицкой. — Киев: Издание книжного магазина Ф. А. Иогансона, 1882. — 2, 258 с. (Рус телендә)
- Vera Vorontzoff: Fortaelling fra Rusland / Sonja Kovalevsky; Overs. af Otto Borchsenius. — Kjøbenhavn: Gyldendal, 1893. — 178 с. (Швед телендә)
- Zur Theorie der partiellen Differentialgleichungen» (1874) - Докторлык диссертациясе. (Алман телендә)
- Über die Reduction einer bestimmten Klasse Abel’scher Integrale 3ten Ranges auf elliptische Integrale» («Acta mathematica». Volume 4 , 1884. — S. 393—414)
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Hedvig Eleonora kyrkoarkiv, Död- och begravningsböcker, SE/SSA/0006/F I/14 (1890-1893), bildid: 00012484_00072
- ↑ 2,0 2,1 Kowalevski, SOPHIE — Svenskagravar.se.
- ↑ 3,0 3,1 Sten nr 587 – Sophie Kowalevski — Norra begravningsplatsen.se.
- ↑ 4,0 4,1 KULTURGRAVAR.SE STOCKHOLMS LÄN Norra begravningsplatsen Solna sydvästra delen Sonja Kovalevsky — kulturgravar.se.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Ковалевская, Софья Васильевна // Русский биографический словарь — СПб: 1903.
- ↑ Б. П. Ковалевский, Владимир Онуфриевич // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1895.
- ↑ Ковалевская, Софья Васильевна // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1895.
- ↑ Жаклар, Анна Васильевна // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1894.
- ↑ Штрайх С. Я. С. Ковалевская. 1935