Карлыган

Карлыган
Халыкара фәнни исем	Ribes L., 1753
Таксономик ранг	ыру
Югарырак таксон	Крыжовниковые[d]
Таксономик төр	R. rubrum
Җимеш төре	җиләк[d]
Шушы чыганакларда тасвирлана	Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 35(1)[d], Британ энциклопедиясенең XI басмасы (1910-1911)[d], Брокгауз һәм Ефронның кече энциклопедик сүзлеге[d], Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге[d] һәм Энциклопедический словарь Гранат[d]
Нәрсәнең чыганагы	карлыган
Карлыган Викиҗыентыкта

Карлыган ( лат. Ríbes ) - Ташкуранчалар рәтенең Катырганчалар семьялыгына керүче ике өлешле чәчәкле үсемлекләр ыругы. Якынча 200 табигый төрне үз эченә ала. Махсус ботаник әдәбиятта ыруг шулай ук Крыжовник дип тә, хәзерге вакытта бу исем гадәттә берничә төр, мәсәлән, Гади крыжовник өчен генә кулланыла.

Атамасы

Ыругның латинча фәнни исеме гарәпчә Ribas сүзеннән килеп чыккан, ул бик ачы яфрак саплары булган үсемлек - рәваҗ сүзен аңлаткан. Испаниягә гарәпләр килү белән, атама анда үскән карлыганның әче җимешләренә күчерелә.

Рус телендәге гомуми исем прото-славян телендәге "смрад" тамырыннан килеп чыккан һәм кара карлыган яфракларының көчле хуш исе өчен бирелгән .

Ботаник тасвирлау

Ыруг төрләре - шома яки чәнечкеле бәбәкле куаклар .

Яфраклары чиратлашкан, катлаулы.

Чәчәкләр ике җенесле яки ике өйле, биш үлчәмле, тәлгәш төркемнәренә тупланган. Чәчәк түшәге батынкы, җимшән белән тоташ ( гипантий дип атала) һәм кырлары буйлап 5, гадәттә яшел касә яфракчыкларына күчә. Шулай ук 5 таҗ яфрагы бар, алар тоташ түгел. Серкәчләре шул ук санда. Җимешлек бер оялы , башка чыганаклар буенча, ике оялы , күп орлыклы. Ике баганачыгы бар.Чәчәк формуласы : $\ast K_{4-5}\;C_{4-5}\;A_{4-5}\;G_{(2-4)}$ . Чәчәкнең структурасы тотрыксыз.

Җимеше - сусыл җиләк . Очында кипкән чәчәк тирәлеге саклана.

Таралу һәм экология

Ыруг вәкилләре ике ярымшарның төньяк температуралар зонасында, шулай ук Үзәк һәм Көньяк Америка һәм Төньяк Африка тауларында очрый. Европада, Азиядә һәм Төньяк Америкада якынча 50 төре таралган, кайберләре континентның көньягына, Анд буйлап Магеллан бугазына төшәләр.

Рәсәйнең Европа өлешенең тигезлекләрендә 3 кыргый төре бар, Кавказда - 6. Күбесе Себердә, аеруча Көнчыгышта үсә.

Классификация

Таксономия

Ribes L., 1753, Sp. Pl. : 200

Карлыган ыругы Катырганчалар (Крыжовниковые, Grossulariaceae) семьялыгына, Ташкуранчалар (Камнеломкоцветные, Saxifragales) рәтенә керә. Калып:Таблица12211

Төрләр

Аларның кайберләре:

Тау карлыганы

Алтынсу карлыган

Балавыз карлыган

Тармакланган карлыган

Мальвасыман карлыган

Кызыл карлыган

Кан сыман кызыл карлыган

Ribes speciosum

Гади катырган

• Ribes aciculare
• Ribes alpinum
• Ribes altissimum
• Ribes amarum
• Ribes americanum
• Ribes armenum
• Ribes aureum
• Ribes bracteosum
• Ribes burejense
• Ribes cereum
• Ribes cucullatum
• Ribes diacanthum
• Ribes dikuscha
• Ribes divaricatum
• Ribes fasciculatum
• Ribes fontaneum
• Ribes fragrans
• Ribes gayanum
• Ribes glaciale
• Ribes glandulosum
• Ribes heterotrichum
• Ribes horridum
• Ribes janczewskii
• Ribes komarovii
• Ribes lacustre
• Ribes latifolium
• Ribes laurifolium
• Ribes magellanicum
• Ribes malvifolium
• Ribes mandschuricum
• Ribes meyeri
• Ribes multiflorum
• Ribes nigrum
• Ribes niveum
• Ribes orientale
• Ribes oxyacanthoides
• Ribes palczewskii
• Ribes pallidiflorum
• Ribes pauciflorum
• Ribes petraeum
• Ribes procumbens
• Ribes pulchellum
• Ribes punctatum
• Ribes rubrum
• Ribes sachalinense
• Ribes sanguineum
• Ribes sardoum
• Ribes saxatile
• Ribes speciosum
• Ribes spicatum
• Ribes triste
• Ribes turbinatum
• Ribes ussuriense
• Ribes uva-crispa
• Ribes viburnifolium

Гибридлар

Күп санлы гибридлар үстерелә:

• Ribes ×arcuatum — Ribes hirtellum һәм Ribes missouriense гибриды
• Ribes ×bethmontii —Ribes malvaceum һәм Кан кызыл карлыган
• Ribes ×carrierei — Кара карлыган һәм Кан кызыл карлыган
• Ribes ×culverwellii — Кара карлыган һәм Гади катырган
• Ribes ×fuscescens — Ribes bracteosum һәм Кара карлыган
• Ribes ×futurum — Кызыл карлыган һәм Ribes warszewiczii
• Ribes ×gordonianum — Татлы карлыган һәм Кан кызыл карлыган
• Ribes ×holosericeum — Кыя карлыганы һәм Башаклы карлыган
• Ribes ×innominatum — Тармаклы катырган һәм Гади катырган
• Ribes ×koehneanum — Ribes multiflorum һәм Кызыл карлыган
• Ribes ×nidigrolaria - Кара карлыган, Катырган һәм Тармаклы катырган
• Ribes ×robustum — Ribes niveum һәм Ribes inerme
• Ribes ×rusticum — Гади катырган һәм Ribes hirtellum
• Ribes ×succirubrum — Тармаклы катырган һәм Ribes niveum

Кулланылышы

Кайбер төрләре һәм үзенчәлекле гибридлары җиләк -җимеш культуралары буларак киң үстерелә. Җиләк килеш ашаудан тыш, алар варенье, компот, желе, как, мармелад, сироп һәм спиртлы эчемлекләр (шәраб) әзерләү өчен кулланыла. Карлыган яфраклары һәм җимешләре ит һәм балык өчен тәмле өстәмә буларак, төнәтмә һәм чәй әзерләү өчен кулланыла.

Карлыганның күп төрләре бал бирүче үсемлекләр .

Ризыкны буяу өчен кара карлыган суы кулланыла.

Ыруг вәкилләре нарат күгәреге барлыкка китерүче Cronartium ribicola гөмбәсенең арадаш хуҗалары.

Әдәбият

• Род 713. Смородина — Ribes L. // Флора СССР = Flora URSS : в 30 т. / гл. ред. В. Л. Комаров. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1939. — Т. 9 / ред. тома С. В. Юзепчук. — С. 226-267. — 540, XIX с. — 5200 экз.
• Ribes // Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI + 645 с.
• Смородина // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.

• Вавилов А. С. Чудо-ягода (о смородине лежачей, или моховке) // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 94.
• Турова А., Сапожникова Э. О пользе чёрной смородины // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 92—93.
•  
•   Архивная копия от 7 января 2012 на Wayback Machine