Эчтәлеккә күчү

Реамкер

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Реамкер latin yazuında])
Пномпеньның Көмеш Пагодасында Реамкер хикәяләрен сурәтләүче фреска.

Реамкер (кхмер телендә:រាមកេរ្តិ៍|Réamkértĕ; IPA-km:riəmkeːIPA) Санскритның Рамаяна эпосына нигезләнгән Камбоджа эпосы. Исем "Раманың даны" дигәнне аңлата. Ул Камбоджаның милли эпосы. Камбоджада бу эпосның кулъязмасының иң иртә искә алуы Веал Кантел (K.359) язмасына нигезләнеп 7-енче гасыр белән даталана.[1][2] Шул ук вакытта Реамкерның сакланып калган тексты 16-ынчы гасыр белән даталана.[3][4][5] Реамкер Һинду фикерләрен Буддачылык темаларына адаптацияли һәм дөньяда яхшы һәм яманның балансын күрсәтә. Эпик хикәяне башка тәртипкә генә салып кына түгел, Реамкер шулай ук патша балеты репертуарының терәге булып тора. Рамаяна кебек үк, ул төп каһарманнар патша Рама һәм патшабикә Сита тарафыннан чагылдырылган гаделлек һәм тугърылык идеалларын өйрәнүче фәлсәфи аллегория. Эпос Кхмер халкы арасында Камбоджада төрле фестивальләрдә “Л'хаон” дип аталган Кһмер бию театрында сурәтләнеше өчен яхшы мәгълүм. Реамкердан сәхнәләр Кхмер стилендә Сарай патшасы стеналарында сурәтләнгән һәм аның алдан килүчесе Ангкор Ват һәм Бантеай Шрей гыйбадәтханәләре стеналарында киселгән. Ул Камбоджа мәдәниятенең интеграль өлеше дип таныла. Реамкер оригиналь Рамаянадан кайбер өлешләре белән аерылып тора, хасиятләр булып өстәмә сәхнәләр һәм Хануман һәм Сованна Мачча игътибар үзәгендә тотыла.[6] Реамкерда ышану, лояльлек, мәхәббәт һәм үч патшазадәләр һәм алыплар, маймыллар һәм су аналары һәм ялгыз принцессаның очрашу сәхнәләрендә уйнала. Эпизодларда урнаштырылган көчлелекләр һәм зәгыйфьлелекләрнең үзара уйналышы белән беррәттән сихер сызыгы бара, шулай да һичшиксез кеше иҗтимагый тотышын чагылдыра. Башка Көньяк-көнчыгыш Азия илләрдә кебек, Камбоджада Рама хикәясе әдәбият патшалыгы белән чикләнмәгән, әмма сынчылыктан алып бию тамашасына, рәсемгә кадәр барлык Камбоджа сәнгать формаларына кадәр колач ала. 17-енче гасыр белән даталанган башка эпос, Ангкор Ват хикәясе (Кхмер телендә:ល្បើកអង្គរវត្ត), (Lbaeuk Ângkô Voăt), Ангкорда бөек гыйбадәтханә комплексын тәбрикли һәм гыйбадәтханә галереяләрендә Рама хикәясен сурәтләгән барельефларны тасвирлый.

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Реамкердан сәхнә; Рама һәм Равана арасында сугыш Көмеш Пагоданың сарай янында башкарыла, як. 1900-енче~1920-нче еллар

Оригиналь Рамаяна Көньяк-көнчыгыш Азиягә Көньяк Һиндстаннан Һинд дине белән килгән, әмма аның янә кабатлап сөйләве Буддачылык йогынтысын фараз итәргә мөмкинчелек бирә. Рамаяна Камбоджага кайчан кертелгән булганның төгәл вакыты мәгълүм түгел, эпосның иң иртә искә алынуы Стуенг Тренгта Веал Кантелда таш язма буенча 7-енче гасыр белән даталана. Шул ук язмага нигезләнеп, эпосның кулъязмасы Камбоджада инде булган, чөнки кулъязмада эпосның кулъязмасын гыйбадәтханәгә тәкъдим итү искә алына, ул Кхмер ышануында аның әһәмиятен чагылдыра.[2][1] Икенче яктан Реамкерның сакланып калган тексты 16-ынчы гасыр белән даталана.[5][4][3] Ангкор Ватның стеналарында катлаулы кисүләре якынча меңенче еллар белән даталанган Рамаянадан сәхнәне сурәтли. Шигырь каһарманнарының сыннары Камбоджаның Патша Сараенда һәм Ват Бода стена рәсемнәренә кебек гыйбадәтханә санктуарийларында табыналар. Рамаяна Һиндстанда кимендә ике мең ел дәвамында әһәмиятле эпос булган һәм Реамкер аның Кхмер адаптациясе булып тора. The Камбоджа юрамасында шагыйрь Вальмики тарафыннан язылган Санскрит оригиналында табылмаган вакыйгалар һәм детальләрне кертә. Һинд текстларында һәм тамашасында очрамаган хикәя мисалы ул маймыл генералы Хануманның һәм су анасы Сованна Маччһаның очрашуы Камбоджа тамаша караучыларның яраткан эпизоды булып тора.[6]

Реамкерның әдәби тексты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Рамая яки Реамкер тексты Камбоджада кайчан булуы яки төгәл вакыты билгеле түгел. Шулай да борынгы Камбоджа тирәли (Фунань, Ченла һәм Ангкор) эпос искә алынган күп сәнгать эшләре һәм язмалары ясалган булган. Камбоджада Рамаяна текстының булуына караган иң иртә шәһадәтнамә Веал Кантелның (К.359) 7-енче гасыр язмасында табылырга мөмкин, анда Маһабһаратамда тәкъдим итүләр һәм гыйбадәтханәнең Рамаяна кулъязмалары һәм шулай ук текстларның көн саен тавыш белән укылганы турында искә алына.[2] Рамаянаның Кхмер юрамасының исеме Реамкер (Рамакерти) -туры мәгънәдә "Рама Даны". Чынлыкта Рама хикәясе Камбоджа тарихы дәвамында сәнгатьтә дә, әдәбиятта да бар. Камбоджа Рамаянасында Вальмики Рамаянасында булмаган кайбер вакыйгалар бар. Мисал өчен, Пһимаида Кхмер гыйбадәтханәсендә тоташтыру урынында сурәтләнгәнчә Раманың Ланкага тоташтыручы юлны балыклар тарафыннан җимерүе һәм шул юлны янә төзекләндерүе эпизоды асаба үсүеннән яки сөйләүченең алдына китерүеннән барлыкка килгән дип ышаныла .[2] Шулай да, 15-енче гасырга кадәр бернинди әдәби эш тә сакланып калмаган, бары тик таш язмалар яки эпиграфияләр сакланып калган. 15-енче гасырдан бирле Раманың хикәясе Кхмер әдәбиятында этәргеч булган, күбесенчә эпос жанрында, шул рәвешле Хол дип аталган битлекле театр тамашасы өчен озын шигырьләр инша ителгән булган.[2] Реамкер яки Рамакерти дип аталган Рама данын сөйләүче хикәяләр Кхмер Тарихының урта чорында пәйда булган. Реамкерның сакланып калган әдәби тексты 16-ынчы гасыр белән даталана. Бу Реамкер тексты гасырлар буена кимендә өч мәгълүм булмаган автор тарафыннан инша ителгән һәм ике өлешкә бүленгән булган.[7][3] Беренче өлеш 16-ынчы һәм 17-енче гасыр арасында инша ителгән булган. Иң элеккеге язмада Балаканда һәм Айодһьяканданың төп вакыйгаларын кертүче беренче өлешнең биштән бер өлеше турында сөйләнә. Ул 17-енче гасырда Равана Рама белән соңгы сугышы өчен армиясе калдыкларын җыйган эпизодка кадәр дәвам иткән. Әмма Раванның үлеме турында эпизод, Ситаның коткарылуы һәм аның ут белән сыналып каралуы һәм Айодһьяга тантаналы кайту турында юк. Реамкерның 18-енче гасырда инша ителгән икенче өлешендә аеруча Рама һәм Ситаның соңрак тарихы турында сүз бара. Бу өлештә Ситадан икенче баш тартуы һәм качуы, аның ике угылының тууы, янә очрашу һәм Ситаның җиргә төшүе кертелгән.[3] Реамкер кайбер урыннарында оригиналь Рамаянадан аерылып тора, өстәмә сәхнәләр һәм игътибар Хануман һәм Сованна Маччага бирелә, биредә бу сәхнә Ланканы тоташтыру юлын төзү вакытында барлыкка килә.[6] Реамкер шулай ук 1620 елда Кхмер авторы Панг Тат (яки Нак Панг) тарафыннан язылган мәһабәт Ангкор Ват гыйбадәтханә комплексын тәбрикләүче һәм гыйбадәтханә галереяларында Рама хикәясен сурәтләүче барельефларны тасвирлаучы Л'берк Ангкор Ват (“Ангкор Ват Хикәясе”) дип аталган башка әдәбиятта искә алына.[7] 1900-енче елларда Та Круд һәм Та Чак игътибарга лаеклы хәтерләре һәм бөтен Реамкер хикәясен телдән һәм матур итеп ишарәләр белән сөйләү сәләте өчен мәшһүр ике олы кеше булган. 1920-енче елда, Та Чак монах булу вакытында Ангкор Ваттан көньякта пагодада латанье яфракларда Реамкер хикәясенең күләмле кулъязмаларын тапкан һәм ул язманы яттан истә тотарга өйрәнгән. 1969 елда, Та Чакның телдән сөйләве язып куелган булган һәм аның сөйләве көненә бишәр сәгать итеп 10 көн дәвам иткән.[2] Реамкерның Камбоджада күп юрамалары бар. Хәзерге көндә, Реамкер Камбоджа әдәбиятында Камбоджа милли эпосы буларак таныла [8] һәм сынчылыктан бию тамашаларына һәм рәсемгә кадәр барлык Камбоджа сәнгать формаларында колач ала.

Үзәк сюжет

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Атланучы хайваны Айравата белән Индраны сурәтләүче сәхнә.

Реамкер сюжеты төп каһарманы Пһреаһ Реам яки Рама белән башлана, ул улы тәхетне алсын дип теләгән патшабикә аналарның берсе тарафыннан сөргенлеккә җибәрелгән булган. Урманга җибәрелүеннән соң Пһреаһ Реамга аның әйләнүче тәгәрмәч аша инәләр белән атып әтисе биремен уңышлы итеп тәмамлап патшазадә әтисеннән откан матур һәм тугъры хатыны Неанг Седа (Сита) кушылган. Пһреаһ Реамның кече ир туганы Праэһ Леак (Лакшмана) абыйсы өчен борчыла һәм Неанг Седага кушыла.[9]

Урманга кергәндә, Неанг Седа һәм Преаһ Лик Сурпанахар (Сурпһанаха) ракшасины очрата, ул башта Преаһ Реамны һәм шуннан соң Преаһ Леакны вәсвәсә кылып карый. Җиния гамәленнән ачуланып Преаһ Леак аның колагын һәм борынын кисә. Үч өчен сусап яраланган Сурпанахар Ланканың җиңә алмаслык ун башлы ир туганы Кронг Реапка (Равана) бара. Кронг Реап яшерен итеп урманга бара. Ул Неанг Седага беренче караш салгач, ул аның илаһи матурлыгы белән гаҗәпләнгән. Кронг Реап үзен алтын болан итеп үзгәртә һәм өчәү булган төркем янында чаба. Преаһ Реам болан чын болан түгел икәненә төшенә, шулай да, Неанг Седаның өндәве буенча Преаһ Реам энесенә калырга һәм хатынын сакларга дип әйткәннән соң аның артыннан куа. Аннан соң Кронг Реап Преаһ Реам сыман тавыш белән ир туганын килергә һәм аны коткарырга чакыра. Гәрчә Преаһ Леак бу аның туганы чакырмый икәнен белсә дә, ул Неанг Седа өндәве буенча барырга мәҗбүр була. Шулай да, киткәнгә кадәр ул ир туганының хатыны тирәли җирдә шуның эченә теләсә нәрсәнең керүеннән саклый торган сихри түгәрәкне ясый. Кронг Реап яшеренеп карт мөсафир кыяфәтен ала һәм Неанг Седаны түгәрәктән чыгарга хәйлә кыла һәм шуннан соң аны урлап алып китә. Преаһ Реам һәм Преаһ Леак кайталар һәм өметсезләнеп Неанг Седаны эзлиләр һәм шул ук вакытта алар Сукрип (Сугрива) маймыл патшасына көндәше Пали Тһиратны (Вали) тар-мар итәргә һәм тәхетне янә алырга ярдәм итәләр. Икесенә рәхмәтле булып Сукрип маймыл сугышчы Хануманны аларга эзләвендә ярдәм итәргә җибәрә. Җил Ходае улы Хануман очып Кронг Реап Неанг Седаны Ланка утравында тоткынлыкта тотуы турында белә.[10] Хануман солдатларына Ланка утравын кыйтгага тоташтырыр өчен таш күперен төзергә куша. Ташларны җыйганда, Хануман су аналары күпер төзүне булдырмас өчен ташлар урлавына төшенә. Ул шуңа ачулана һәм су аналары принцессасы Неанг Мачһаны тотарга уйлый әмма аңа бик гашыйк була. Су анасы шулай ук гашыйк була һәм шулай итеп аның су аналары армиясе Хануманның эшенә комачаулаудан туктый. Күпер төзелеп, Преаһ Реам һәм Кронг Реап бер-берсенә каршы сугышта чыгалар. Шулай да, Кронг Реап тиз итеп регенерацияли. Бу Кронг Реап генералларының бирешеп шәйтанны үтерү өчен серне – эч төймәсендә укны ачканчыга кадәр була. Хануманның ярдәме белән алар шәйтанны үтерәләр. Сугышларда җиңүче булып чыгучы Преаһ Реам башкаласы Айютһьяга кайта һәм тәхеткә утыра. Преаһ Реам хатыны бик һәйләкәр һәм манипуляцияли торган шәйтанда тоткын булганга күрә тугъры булмауга шикләнә. Аның һәм аның хатыны арасында ышану сораулары кыз хезмәтчесе өндәп Кронг Реапның рәсемен ясаганыннан соң була (чөнки шәйтанның чын бите булганнардан иң ямьсез дип әйтелә). Иренең көнчелегеннән куркып Неанг Седа матрац астына куя һәм кинәт бу өздерелә. Кронг Реап көчләре рәсемгә сузыла һәм аннан төнге ботаклар үсеп чыга һәм Преаһ Реамны матрас аша чәнчи. Ул рәсемне таба һәм тоткын булган елларда хатыны Кронг Реапның туктамыйча караватка маташуларына бирешкән дип шикләнүенә шәһадәт дип ышана. Шулай да, Неанг Седа Кронг Реапның барлык маташуларына каршы торган, хәтта Кронг Реап ире кыяфәтенә кергән очракта да. Бары тик аның исе аның яшеренүен бетерергә биргән. Преаһ Реам хатынына ут сынавын узарга һәм һаман чиста икәнен исбатларга куша. Неанг Седа сынауны уза. Шулай да, Неанг Седа иренең аңа ышануы булмавы һәм сүзенә ышануы булмавы белән рәнҗетелә. Ул китәргә һәм олы фикер иясе Вальмики янында сыену табарга карар кыла, анда ул игезәк малайларга тумыш бирә. Алар әтисе белән очрашалар һәм ул шунда ук алар кем икәнен таный һәм аларны сарайларына ала.[11]

Персонажлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кешеләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Риваять мәхлукатлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Тышкы сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Leng, Sirang. «Reamker Performance in Khmer Society_English Version».
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Iyengar, Kodaganallur Ramaswami Srinivasa (2005). Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia : Their Cultural, Social and Anthropological Significance", New Delhi, January 1981. Sahitya Akademi. ISBN 9788126018093. https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&q=Veal+kantel+inscription&pg=PA264. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Marrison, G. E. (January 1989). «Reamker (Rāmakerti), the Cambodian version of the Rāmāyaṇa.* a review article». Journal of the Royal Asiatic Society 121 (1): 122–129. DOI:10.1017/S0035869X00167917. ISSN 2051-2066.
  4. ↑ 4,0 4,1 Khmer literature.
  5. ↑ 5,0 5,1 Reamker.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Le Reamker - Description of Ream Ker in French
  7. ↑ 7,0 7,1 Khmer literature.
  8. ↑ "National epic", Wikipedia, 2019-09-11, retrieved 2019-09-12 
  9. ↑ The Reamker - an article by Toni Shapiro
  10. ↑ Reamker Epic Legend 2016 елның 10 март көнендә архивланган. - a forum post
  11. ↑ Reamker - extensive site on the Reamker
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Реамкер&oldid=3624969