Reç Pospolita
| Reç Pospolita läxçä Rzeczpospolita  | |
.svg) | |
| Aqça |
zlotıy |
|---|---|
| Başqala | |
| räsmi tel |
läxçä, latinçä, (könbatış-rusça 1696 yılğa qädär) |
| Din |
katoliklıq (däwlät dine), |
| İdärä itü tärtibe |
Saylanıla torğan Monarxiä |
| Tarix |
1569 - Lüblin berläşmäse |
Reç Pospolita yäki Läxstan-Litvaniä Berlege — 1569 yılda Lüblin berläşmäse näticäsendä barlıqqa kilgän häm 1795 yılda Räsäy, Prussiä häm Avstriä arasında däwlätne bülü näticäsendä yuqqa çıqqan Polşa Qıyrallığı häm Böyek Litva kenäzlege federatsiäse.
Kübesençä bügenge Polşa, Ukraina, Belarus, Litva illärendä häm öleşçä Räsäy, Latviä, Estoniä, Moldova, Slovakiä cirlärendä urnaşqan bulğan.
Berdäm däwlät idäräse bulğanğa qaramastan Polşa Qıyrallığı häm Böyek Litva kenäzlege üz ayırım idäräsenä, qaznasına, ğäskärenä häm qanunnarına iä bulğan.
Däwlät başlığı seym saylanğan ğömerlek monarx bulğan, ul Polşa qıyralı häm böyek Litva kenäze dip yörtelgän.
Reç Pospolitada bulğan üzençälekle säyäsi tärtip şläx demokratiäse dip atalğan.
Atama
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Reç Pospolita (läxçä rzecz — eş, ğämäl, pospolita — urtaq) - latin telennän läx telenä süzdän süz Res Publika tärcemäse bula, yäğni tatarça Urtaq Eş digän süz.
XVII ğasırdan Polşa Reç Pospolitası (läxçä Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska) dip atala.
Xäzerge waqıtta İke xalıq Reç Pospolitası (Rzeczpospolita Obojga Narodów) yış atala.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Reç Pospolita Yagelonnar şäxsi berläşmäseneñ däwamı bulğan.
Böyek Litva kenäzlege 1385 yılda barlıqqa kilä.
1569 yılda Polşa häm Böyek Litva kenäzlege Lüblin uniäsenä qul quya häm ber däwlätkä berläşä.
Berdäm däwlättä urtaq patşası, seym, berdäm tışqı eşlär säyäsäte häm berdäm aqçası bulğan.
1587-1588 yıllarda Reç Pospolita höcüm itkän Avstriä ğäskären ciñä.
XVII patşa Sigizmund III Räsäygä, Şvetsiägä, Ğosmanlı imperiäsenä qarşı suğışa.
1618-1648 yıllarda Utız yıllıq suğış waqıtında Yan Xodkeviç citäklägän läx ğäskäre berniçä tapqır ciñä.
XVII ğasırda Reç Pospolita tübän töşä başlıy: Bogdan Xmelnitskiy baş kütärüe, Räsäy-Polşa suğışı (1654-1667), Şvetsiägä qarşı suğış däwlätne bik zäğifli.
Yan III Sobeski citäklägän Reç Pospolita üz qüäten beraz torğıza, 1683 yılda Vena bäreleşendä Ğosmanlı imperiäse ğäskären ciñä.
1791 yılnıñ 3 mayında Reç Pospolitada Awrupada berençe Konstitutsiä qabul itelä.
Beterü
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Läkin Reç Pospolitanı Räsäy, Prussiä, Avstriä arasında öç tapqır bülenä häm yuqqa çığa.
- 1772 yılda Reç Pospolitanı Räsäy, Prussiä, Avstriä arasında berençe bülü.
- 1793 yılda Reç Pospolitanı ikençe bülü.
- 1795 yılda Reç Pospolitanı öçençe bülü näticäsendä Räsäygä Ukraina häm Belarus cirläre kitä.
1795 yılda läx patşası Stanislav Avgust täxettän baş tarta häm däwlät yuqqa çığa.
Ädäbiät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Польша, история // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Трачевский А. С. Польское бескоролевье по прекращении династии Ягеллонов. — М.: Тип. Грачева и комп., 1869. — 664 с.
- Артамонов В. А. Россия и Речь Посполитая после Полтавской победы (1709—1714) / Отв. ред. д-р ист. наук Г. А. Некрасов; Рецензенты: д-р ист. наук Б. Н. Флоря, д-р ист. наук Н. Ф. Демидова; Академия наук СССР. Институт истории СССР. — М.: Наука, 1990. — 208 с. — 3000 экз. — ISBN 5-02-009456-0. (в пер.)