Борынгы әрмән тәкъвим
Борынгы әрмән тәкъвиме (әрм. Հին հայկական տոմար, һин һайкакан томар) — борынгы Әрмәнстанда христиан динен кабул иткәнче кулланылган кояш тәкъвиме, ул борынгы мисыр тәкъвиме белән бер үк модельгә нигезләнгән һәм елына 365 көннән торган.
Борынгы әрмән тәкъвиме буенча яңа ел 1 навасардда (Юлиан тәкъвиме буенча 11 август) башлана.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ананиа Ширакаци мәгълүматларына караганда, башта борынгы Әрмәнстанда ай тәкъвиме кулланылган. Бу чыннан да мөмкин, чөнки күп кенә әрмән скульптураларында һәм рельефларында Кояш белән беррәттән Ай да күренә.
Мовсес Хоренаци кулъязмаларының берсендә патша Арташес Ⅰ кайбер фәннәрне үстерүгә, шул исәптән тәкъвимнәр алып баруга да аерым игътибар биргән дип әйтелә.
Риваять буенча, борынгы әрмән тәкъвиме буенча елларны санау әрмән халкының ата-бабасы Һайканың б. э. к. 2492 елда Бабил патшасы Белны җиңүеннән башлана. Бу дата ⅩⅨ гасыр ахырында Гевонд Алишан тарафыннан ике әрмән циклын кире санау нигезендә исәпләнә, 428 елны ала, ул вакытта яңа ел күчеп йөрүче әрмән календаре буенча 11 августка туры килә. Бу датадан беренче циклны (1460) алып ташлап, ул б. э. к. 1033 елны ала, шуннан соң ул икенче циклны чыгара һәм 2492 елны ала, ул вакытта Һайк Белны үтерә. Бу этиологик риваять буенча, нәкъ Һайкның җиңүе белән әрмән елларны исәпләү генә түгел, ә әрмән халкының формалашуына да башлангыч бирелгән, ә Һайк эпонимыннан әрмән халкының үз-үзен атаулары барлыкка килгән — «һайк» һәм «һайказунк», һәм шуннан «һай», берлек санның формасы буларак.
Кайбер тарихчылар Алишан ясаган исәпләүләрне шик астына куйсалар да, традицион рәвештә нәкъ менә б. э. к. 2492 ел әрмән тәкъвиме буенча беренче ел дип санала. 2007 елның 11 августында Әрмәнстанда борынгы әрмән тәкъвиме буенча яңа 4500 ел билгеләп үтелә.
Әрмәнстанда мәҗүсиләр тәкъвиме илдә христиан дине рәсми дин буларак кабул ителгәннән соң кулланыштан чыккан. Алдагы гасырлар дәвамында борынгы әрмән тәкъвиме әкренләп онытыла, аны тергезү омтылышлары яңа заманда гына ясала башлый.
Үзенчәлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Борынгы әрмән елының озынлыгы 365 тәүлеккә тиң дип кабул ителгән. Шулай итеп, әрмән тәкъвим елы кояш (тропик) елыннан бераз кыскарак булган, ул 365,2422 тәүлеккә тигез. Әрмән тәкъвим елы 12 айга бүленә, һәркайсында 30 көн, ел ахырында тагын 5 өстәмә көн өстәлә (30 х 12 + 5 = 365).
Үзенең структурасы буенча борынгы әрмән тәкъвиме иң борынгы тәкъвим системаларының берсен, ягъни мисыр тәкъвиме системасын кабатлый. Мисыр тәкъвиме шулай ук елына 365 көнгә тиң даими саннан чыгып эшләнгән һәм, Юлиан тәкъвиме белән аермалы буларак, аның калкулык еллары булмаган. Әрмән елы кебек үк, борынгы мисыр елы 12 утыз көнлек айдан тора, алар тәмамлангач тагын 5 көн өстәлә. Борынгы мисыр һәм борынгы әрмән тәкъвимнәре да Юлиан календаре белән чагыштырганда бер үк дәрәҗәдә алга качалар, аны һәр 4 ел саен 1 көнгә узып китәләр. 1460 ел эчендә мисыр һәм әрмән тәкъвимнәре Юлиан тәкъвиме буенча бер ел (365 тәүлек) алдарак булган. Башкача әйткәндә, 1461 мисыр яки әрмән елы 1460 Юлиан елына туры килә. 1460 елдан соң мисыр яки әрмән елы башлана, Юлиан тәкъвиме буенча барлык саннарны бер-бер артлы (кире тәртиптә) узып, башлангыч санга кайта. Бу 1460 еллык аралыкны борынгы мисырлылар «Сотис чоры» яки «Сопдет чоры» дип атаганнар.
Борынгы әрмән хронологиясендә эраның башы буларак 552 елның 11 июленә туры килгән дата күрсәтелә. Икенче әрмән хронологик системасы башлангыч нокта итеп бер ел соңрак (553 елның 11 июле) датаны ала. Шулай итеп, борынгы әрмән елларны исәпләүнең ике төре бар һәм әрмән чыганакларын кулланганда, аларның кайсы система буенча даталанганлыгын алдан билгеләргә кирәк. Күпчелек даталар 552 елның 11 июлендәге исәп буенча бирелә.
Атамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Атна көннәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Мәҗүсиләр вакытында әрмәннәр, юнаннар яки римлылар кебек үк, атна көннәрен Кояш, Ай һәм ул вакытта билгеле булган биш планета исемнәре белән атаганнар:
| Борынгы әрмән | Милади (татарча) |
|---|---|
| Арегаки (Кояш) | Якшәмбе |
| Лусни (Ай) | Дүшәмбе |
| Грат (Марс) | Сишәмбе |
| Пайлацу (Меркурий) | Чәршәмбе |
| Луснтаг (Юпитер) | Пәнҗешәмбе |
| Арусьяк (Чулпан) | Җомга |
| Еревак (Сатурн) | Шимбә |
Айлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Айларга килгәндә, әрмәннәрнең 13е фарсыларныкы яки мисырлыларныкы кебек булган. 12 ай, һәркайсында 30 көн, ә 13-нче айда нибары 5 көн:
| Ай | Көннәр саны | Аралык |
|---|---|---|
| Навасард | 30 көн | 11 август – 9 сентябрь |
| Гор | 30 көн | 10 сентябрь – 9 октябрь |
| Саһми | 30 көн | 10 октябрь – 8 ноябрь |
| Тре | 30 көн | 9 ноябрь – 8 декабрь |
| Кагоц | 30 көн | 9 декабрь – 7 гыйнвар |
| Арац | 30 көн | 8 гыйнвар – 6 февраль |
| Меһеки | 30 көн | 7 февраль – 8 март |
| Арег | 30 көн | 9 март – 7 апрель |
| Аһекан | 30 көн | 8 апрель – 7 май |
| Марери | 30 көн | 8 май – 6 июнь |
| Маргац | 30 көн | 7 июнь – 6 июль |
| Һротиц | 30 көн | 7 июль – 5 август |
| Авельяц | 5 көн (кәбисә булмаган елында) һәм 6 көн (кәбисә елында) |
6 август – 10 август |
Ай көннәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шунысы игътибарга лаек, борынгы әрмән тәкъвиме буенча айларның гына түгел, ә айның көннәренең дә үз исемнәре булган. Һәр көн әрмән пантеонының бер илаһы исеме белән аталган:
| № | Ай көне | Әрмәнчә | № | Ай көне | Әрмәнчә | № | Ай көне | Әрмәнчә |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Арег | Արեգ | 11 | Ерезкан/Ерезһан | Երեզկան/Երեզհան | 21 | Гргур | Գրգուռ |
| 2 | Һранд | Հրանդ | 12 | Ани | Անի | 22 | Кордуик | Կորդուիք |
| 3 | Арам | Արամ | 13 | Пархар | Պարխար | 23 | Цмак | Ծմակ |
| 4 | Маргар | Մարգար | 14 | Ванатур | Վանատուր | 24 | Луснак | Լուսնակ |
| 5 | Аһранк | Ահրանք | 15 | Арамазд | Արամազդ | 25 | Црон/Спьюр | Ցրոն/Սփյուռ |
| 6 | Маздег/Маздекан | Մազդեղ/Մազդեկան | 16 | Мани | Մանի | 26 | Нпат | Նպատ |
| 7 | Астгик | Աստղիկ | 17 | Асак | Ասակ | 27 | Ваһагн | Վահագն |
| 8 | Миһр | Միհր | 18 | Масис | Մասիս | 28 | Сим/Сеин | Սիմ/Սեին |
| 9 | Дзопабер | Ձոպաբեր | 19 | Анаһит | Անահիտ | 29 | Вараг | Վարագ |
| 10 | Мурц | Մուրց | 20 | Арагац | Արագած | 30 | Гишеравар | Գիշերավար |
Бер кояшлы ел 365 көннән торганга күрә, борынгы әрмәннәр тагын бер биш көнлек «Авельяц» аен өстәгәннәр:
| № | Авельяц көне | Әрмәнчә |
|---|---|---|
| 1 | Луц | Լուծ |
| 2 | Егъҗеру | Եղջերու |
| 3 | Цкравори | Ծկրավորի |
| 4 | Артахуйр | Արտախույր |
| 5 | Паразноти | Փառազնոտի |
Сәгатьләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Көндезге һәм төнге сәгатьләрне дүрт өлешкә бүлгәннәр, аларның һәрберсендә өчәр сәгать булган. Нәкъ менә бу аерылу соңрак Әрмән апостол чиркәвенең гыйбадәт кылу нигезен тәшкил итә.[1] Көннең 24 сәгате шулай ук үз исемнәре булган:
.jpg)
| Төнге сәгатьләр | |||
|---|---|---|---|
| № | Вакыт | Атама | Әрмәнчә |
| 1 | 18–19 | Хавараканн (караңгы) | Խաւարականն |
| 2 | 19–20 | Агъҗамугъҗн (эңгер-меңгер) | Աղջամուղջն |
| 3 | 20–21 | Мтацеалн (караңгыланган) | Մթացեալն |
| 4 | 21–22 | Шагъувотн (чыклы) | Շաղաւոտն |
| 5 | 22–23 | Камавотн (ашыгыч) | Կամաւոտն |
| 6 | 23–24 | Баваканн (җитешле) | Բաւականն |
| 7 | 0–1 | Һавтапеалн | Հաւթափեալն |
| 8 | 1–2 | Гизкан | Գիզկան |
| 9 | 2–3 | Лусачемн (тирбәлә торган яктылык) | Լուսաճեմն |
| 10 | 3–4 | Аравотн (иртә) | Առաւօտն |
| 11 | 4–5 | Лусапайлн (нурлы) | Լուսափայլն |
| 12 | 5–6 | Пайлацумн (балкучы; Мейкурий) | Փայլածումն |
| Көндезге сәгатьләр | |||
| № | Вакыт | Атама | Әрмәнчә |
| 13 | 6–7 | Айгн (таң, баш, яшьлек) | Այգն |
| 14 | 7–8 | Цайгн (таң алдыннан) | Ծայգն |
| 15 | 8–9 | Зорацеалн (көчәйүче) | Զօրացեալն |
| 16 | 9–10 | Чарагайтеалн | Ճառագայթեալն |
| 17 | 10–11 | Шаравигъеалн (нурлы) | Շառաւիղեալն |
| 18 | 11–12 | Еркратесн (җирне кочаклаган) | Երկրատեսն |
| 19 | 12–13 | Шантакалн/Шантакох (көйдерүче) | Շանթակալն |
| 20 | 13–14 | Һракатн (ялкын чыганагы) | Հրակաթն |
| 21 | 14–15 | Һуртапеалн (ялкынлы) | Հուրթափեալն |
| 22 | 15–16 | Тагъантеал (тышча белән капланган) | Թաղանթեալն |
| 23 | 16–17 | Араварн (тиз) | Առաւարն |
| 24 | 17–18 | Арпогън (кояшлы) | Արփողն |
Чагыштыру җәдвалы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Юлианский | Древнеармянский |
|---|---|
| б. э. к. 2492 елның 11 августыннан | 1 ел |
| б. э. к. 2000 елның 11 августыннан | 492 ел |
| б. э. к. 1500 елның 11 августыннан | 992 ел |
| б. э. к. 1000 елның 11 августыннан | 1492 ел |
| б. э. к. 500 елның 11 августыннан | 1992 ел |
| 1 елның 11 августыннан | 2494 ел |
| 500 елның 11 августыннан | 2993 ел |
| 1000 елның 11 августыннан | 3493 ел |
| 1500 елның 11 августыннан | 3993 ел |
| 2000 елның 11 (24) августыннан | 4493 ел |
| 2023 елның 11 (24) августыннан | 4516 ел |
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ (рус.) Линецкий А.В., Двуреченских В.А., Гаспарян М.Ю., Родина Е.Ю., Делба В.В., Акимов П.А., Давыдов А.В., Жосану П.А., Еропкина Е.Г., Непочатой Д.А. Оценка историко-культурного наследия Армении [Әрмәнстанның тарихи-мәдәни мирасын бәяләү] // Мәскәү: «Тровант», 2010. — 275 бит — 744.
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Әрмәнчә
- Хачатрян Һ., Հայոց հնօրյա զվարճախոսները [Әрмән борынгы тапкыр сүзле кешеләр] (խմբ. Մանուչարյան Ա.) // Ереван: «Амарас», 2003. — 256.
- Туманян Б., Հայ աստղագիտության պատմություն [Әрмән астрономиясе тарихы] // № 1, Ереван, 1964.
- Туманян Б., Տոմարի պատմություն [Тәкъвим тарихы] (խմբ. Ստեփան Մելիք-Բախշյան) //Ереван, «ԵՊՀ հրատարակչություն», 1972 — 222 бит — 5000 данә.
- Һамбардзумян Р., Հայկական տոմար [Әрмән китабы] // Ереван, «Հայաստան», 1992 — 102 бит — 10000 данә.
- Бадалян Һ., Հայոց տոմարի շուրջը [Әрмән тәкъвиме турында] // Պատմա-բանասիրական հանդես [Тарихи-филологик журнал], № 4 — Ереван: Әрмән ССР Фәннәр академиясе, 1963. — 63–74 битлар.
- Бадалян Һ., Օրացույցի պատմություն [Тәкъвим тарихы] // Ереван, 1970.
- Бадалян Һ., Հայոց տոմարի պատմություն [Әрмән китабы тарихы] // Ереван, 1976.
- Варданян Р., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր) [Әрмән догалыгы (4–18-нче гасырлар)] // Ереван, 1999.
- Григор Брутеан, Հայկական օրացոյցը իր սկզբնաւորումից մինչեւ մեր օրերը [Әрмән тәкъвиме барлыкка килүдән безнең көннәргә кадәр] // Ереван, 2018 — 182 бит.