Казан халкы
| Казан халкы |
Казан халкы бүгенге көндә якынча:
- 1 143 535 кеше (Россиядә 8 нче урын) — 2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләр буенча[1].
- 1 257 341 кеше (Россиядә 5 нче урын) — 2021 елның 1 гыйнваренә теркәлгән халык[2].
- 1 560 000 кеше — Казан агломерациясенең[3], Россиядә иң эре җирлекләрнең компактлы пространство төркеменең санына эксперт бәяләмәсе.
Халык саны динамикасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Халык саны | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1557 | 1800[4] | 1811 | 1840 | 1856 | 1858 | 1863 | 1897[5] |
| 7000 | ↗40 000 | ↗53 900 | ↘41 300 | ↗56 300 | ↗61 000 | ↗63 100 | ↗130 000 |
| 1907 | 1914 | 1917 | 1920 | 1923[6] | 1926[5] | 1931 | 1939[5] |
| ↗161 000 | ↗194 200 | ↗206 562 | ↘146 495 | ↗157 600 | ↗179 000 | ↗200 900 | ↗406 000 |
| 1956[7] | 1959[8] | 1962 | 1964 | 1966 | 1967[6] | 1970[9] | 1973 |
| ↗565 000 | ↗646 806 | ↗711 000 | ↗742 000 | ↗804 000 | ↗821 000 | ↗868 537 | ↗919 000 |
| 1976 | 1979[10] | 1982 | 1986 | 1989[11] | 1992[6] | 1993 | 1995 |
| ↗959 000 | ↗992 675 | ↗1 023 000 | ↗1 057 000 | ↗1 094 378 | ↗1 104 000 | ↘1 100 300 | ↘1 078 100 |
| 1996 | 1998 | 2000 | 2001 | 2002[12] | 2003[6] | 2004[13] | 2005[14] |
| ↗1 086 900 | ↗1 087 300 | ↗1 101 000 | ↘1 099 400 | ↗1 105 289 | ↗1 105 300 | ↗1 106 900 | ↗1 112 673 |
| 2006[15] | 2007[16] | 2008[13] | 2009[17] | 2010[18] | 2011[19] | 2012[20] | 2013[21] |
| ↗1 115 993 | ↗1 120 238 | →1 120 238 | ↗1 130 717 | ↗1 143 535 | ↗1 145 424 | ↗1 161 308 | ↗1 176 187 |
| 2014[22] | 2015[2] | ||||||
| ↗1 190 850 | ↗1 205 651 | ||||||
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хан чоры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Булгарларның төньяк-көнбатыш форпосты сыйфатында нигезләнгән буларак, Казан озак вакытлар буена Идел Болгары тормышында саллы роль уйнамаган, шуңа бәйле рәвештә шәһәр халкын төгәл бәяләргә мөмкин түгел. Казан халкы санының беренче бәяләре Казан ханлыгы дәверенә карый: XVI гасыр уртасында шәһәрдә ≈25 000 нән[23] алып 100 000 гә[24] кадәр кеше яшәгән, башлыча татарлар милләте буенча. Шәһәрнең 1552 елда алынуы тулысынча таркалу һәм депопуляция белән озатыла, Казан халкы күп мәртәбәләргә кими, шул ук вакытта шәһәрнең милли составы да кискен үзгәрә - ул башлыча русларга әверелә.
- Империя чоры
1738 елгы генералитет исәпкә алу буенча Казанда 192 422 кеше[25] яшәгән, бу исә империянең башка бер шәһәренә караганда да күбрәк. Әмма, кайбер чыганакларда мондый раслаулар очраса да, Казанны шул вакыттагы Россиянең иң зур шәһәре дип атау дөрес түгел, чөнки генералитет (генераль) халык санын алуда шәһәр халкы 5 мең км² чамасы мәйданлы өяз белән исәпкә алынган, аңа шулай ук округ авылларыннан күп санлы крестьяннар да караган. Хәзерге заман терминнарында XVIII гасыр уртасында Казанда Россия империясендә иң тыгыз халык яшәгән метрополитен ареалы (шәһәр агломерациясе) булган дип бераз әйтергә мөмкин,
Совет чоры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Революция һәм аның артыннан барган Гражданнар сугышы белән сизелерлек демографик уңышсызлык бәйле - 3 ел эчендә халык чиреккә караганда күбрәк кими.[26]
Алга таба тарихның бөтен совет этабы дәвамында Казан шактый үсеш кичерә. Интенсив индустриализацияләүнең сугыш алды елларында кискен үсеш шәһәрнең елга аръягы һәм көнчыгыш өлешләрендә яңа сәнәгать мәйданчыклары булдыру һәм аларны төзү, яңа заводларда һәм фабрикаларда алга таба эшләү өчен эшче көчләрне команда-административ җәлеп итү белән бәйле була. Шәһәр халкы ике тапкырга арта.
Бөек Ватан сугышы елларында Казан илнең көнбатыш һәм төньяк-көнбатыш өлешләреннән граждан халкының күп саны белән бергә зур заводлар һәм бөтенсоюз фәнни оешмалар эвакуацияләнә. Шәһәрнең халкы ике тапкырга диярлек арта, ә сугыштан соң эвакуацияләнгән халыкның шактый өлеше Казанда күчә, нәтиҗәдә аның саны бер ярым тапкырга диярлек арта.
Алдагы унъеллыкта шәһәрнең җитди үсеше урбанизация хисабына дәвам итә. Шәһәргә миграциянең төп өлеше булган ТАССР авыл районнарында татарлар күпчелекне тәшкил иткәнлектән, башта рус һәм татар халкының өлеше паритет билгеләренә кадәр тигезләнә, ә совет чоры ахырына татар өлеше өстенлек итә һәм алга таба арта бара.
Миллионлы шәһәр 1979 елның 16 ноябрендә туа[27]. Хәтта кайбер казанлылар арасында яшәп килгән ышануга карамастан, бу хәл Юдино һәм Дәрвишләр бистәләрен тоташтыру исәбенә ясалма рәвештә ирешелмәгән, алар моңа кадәр 40 ел элек үк шәһәрнең өлешенә әйләнгән.
Заманча чор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1990 еллар башыннан бирле Россиянең барлык шәһәрләрендә диярлек, миллионерларны да кертеп, Казанда күзәтелгән депуляция Казанда сизелми диярлек һәм шәһәр үсешен дәвам итә. Халык саны буенча Россия шәһәрләре исемлегендә шәһәр 10 нчы урыннан 6 нчы урынга күтәрелә. Туучылар саны үлүчеләр саныннан 2009 елга кадәр (халыкның табигый артуы теркәлгән вакытта) кимрәк булса да, шәһәр халкының йомгаклау үсеше миграция агымына һәм шәһәр чикләренә яңа бистәләр кертүгә бәйле була. Шул ук вакытта кушылган территорияләрдәге халык саны 20 меңгә якын кеше булган (1998 елда 14 мең кеше, 2001 елда 2 мең кеше, 2008 елда 5 поселокта 4 мең кеше), ә шәһәр халкы үсеше 52 мең кеше тәшкил иткән. Шәһәр халкының санын 2003-2004 елларда Казан мэры администрациясе Исхаков тарафыннан шәһәр территориясен Васильево һәм округны кушу хисабына, арттыру (тагын 30 мең кешегә) планнарны район хакимиятләренең һәм республика җитәкчелеге тарафыннан хупланмый.
2007 елдан бирле гамәлдә булган шәһәр үсеше генераль планы нигезендә, шәһәргә яңа территорияләр кушу һәм аларны үзләштерү һәм элек кушылган җирләрне үзләштерү исәбенә күпкатлы торак төзелешенең һәм шәхси коттедж төзелешенең яңа кварталларын төзү юлы белән шәһәр халкы санын 2010 елда 1 млн. 123 меңгә кадәр, 2020 елда 1 млн. 180 мең һәм 2050 елда 1 млн. 500 меңгә кадәр арттыру планлаштырыла. 2010 елда планлы күрсәткечләр арта - шәһәр халкы 1 млн. 139 мең тәшкил итә.
Моннан тыш, Казанның көнбатыш юнәлешендә (Залесный — Ореховка — Васильево) өлешчә планлаштырылган үсеше (Залесный-Ореховка-Васильево), 2012 елдан башлап социаль ипотека программасы буенча башланган 100 меңлек «Салават күпере» күп катлы шәһәр-спутнигы төзелеше һәм республика хакимияте фаразлаган Залесный бистәсеннән соң, алга таба Васильево белән Яшел Үзәннең башка шәһәр-спутнигы арасында 157 мең кешегә исәпләнгән «Яшел Үзән» юлдаш шәһәр-спутнигы[28] булдыру да күздә тотыла. киләчәктә Казанга Ореховка, Васильево агломерациясеннән генә түгел, ә 100 меңлек Яшел Үзән шәһәр-иярченнәрен дә тоташтыру мөмкин.
Туучылар һәм үлүчеләр саны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Ел | Туым | Үлем |
|---|---|---|
| 2010 | 14 983 | 15 020 |
| 2011 | 16 397 | 13 677 |
| 2012 | 17 985 | 13 406 |
| 2013 | 18 226 | 13 407 |
| 2014 | 18 804 | 13 494 |
| 2015 | 20 358 | 13 324 |
| 2016 | 21 351 | 13 075 |
| 2017 | 18 775 | 12 655 |
| 2018 | 17 566 | 12 737 |
Миграцион үсеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Ел | Төбәкара | Төбәкара | Халыкара | Гомуми |
|---|---|---|---|---|
| 2014 | 5156 | 3635 | 700 | 9491 |
| 2015 | 1492 | 2134 | 654 | 4280 |
| 2016 | 2418 | 3109 | 1110 | 6637 |
| 2017 | 1683 | 1799 | 2020 | 5502 |
| 2018 | 1219 | 1952 | 469 | 3640 |
Казан барлык типларның: төбәк эчендәге, төбәкара һәм халыкара миграция үсеше белән характерлана. 2018 елда халык агымы күзәтелгән иң массакүләм регионнар (Татарстаннан кала): Башкортостан, Марий Эл, Ульяновск өлкәсе, Киров өлкәсе һәм Чуашстан булган[31].
Милли состав[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
 |
 |
Казан Россиянең иң күп милләтле территорияләреннән берсе: 115 дән артык милләт вәкилләре шәһәр территориясендә яши. Казанда ике зур милләт булып руслар (48,6 % яки 554,5 мең кеше) һәм татарлар (47,6 (яки 542,2 мең кеше) тора. Шәһәрдә шулай ук чуашлар (0,8% яки 9,0 мең кеше), украиннар (0,4% яки 4,8 мең кеше), марилар (0,3% яки 3,7 мең кеше), башкортлар (0,2 % яки 1,8 мең кеше), удмуртлар (0,1 яки1,4 мең кеше) һәм башкалар тәкъдим ителгән[32].
Казанда рус халкының өлеше кимү һәм татар халкының өлеше арту күзәтелә.
1989 елгы халык санын алу буенча: руслар - 54,7%, татарлар - 40,5%, чуашлар - 1,1%, украиннар - 1,0%[33].
1920 елгы халык санын алу буенча: руслар - 73,95%, татарлар - 19,43%, яһүдләр - 3,47%, чуашлар - 0,4%[34]
1897 елгы халык санын алу буенча: руслар - 81,7%, татарлар - 15,8%[35].
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Предварительные итоги ВПН-2010 Росстат(үле сылтама) (1.07.2010)
- ↑ 2,0 2,1 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Экспертная оценке Правительства и Администрации Президента РФ (недоступная ссылка).Дата обращения: 21 января 2011.Архивировано 1 января 2011года.
- ↑ Казань в прошлом
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. әлеге чыганактан 2013-08-17 архивланды. 2013-08-17 тикшерелгән.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Народная энциклопедия «Мой город». Казань. әлеге чыганактан 2013-10-23 архивланды. 2013-10-23 тикшерелгән.
- ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. әлеге чыганактан 2013-10-26 архивланды. 2013-10-26 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
- ↑ 13,0 13,1 База данных "регионы Приволжского округа". Численность постоянного населения
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
- ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
- ↑ Султанов Р.И. Историческая география Казани (город и его предместья в XVI-XVII веках). — Казань: Магариф, 2004. — С. 89.
- ↑ Казанские походы Ивана IV Грозного
- ↑ С. М. Соловьев. История России с древнейших времен. Том 20. Приложения (недоступная ссылка). Дата обращения: 21 июля 2010. Архивировано 15 февраля 2009 года.
- ↑ Население Казани в 1863-1923 годах
- ↑ [Миллионный житель Казани: «О своем статусе я узнал случайно» https://www.tatar-inform.ru/news/society/16-11-2016/millionnyy-zhitel-kazani-o-svoem-statuse-ya-uznal-sluchayno-5078420]
- ↑ Город-спутник Зеленый Дол ждет инвесторов. әлеге чыганактан 2012-07-09 архивланды. 2011-01-21 тикшерелгән.
- ↑ БД ПМО Республики Татарстан, archived from the original on 2022-01-18, retrieved 2022-01-18
- ↑ БД ПМО Республики Татарстан, archived from the original on 2022-01-18, retrieved 2022-01-18
- ↑ Миграционный прирост Казани
- ↑ Национальный состав населения Республики Татарстан. Территориальный орган федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2010).Дата обращения: 21 ноября 2012. Архивировано 21 ноября 2012 года.
- ↑ Валерий Тишков. Республика Татарстан
- ↑ Новости Татарстана и новости Казани. Как изменился национальный состав Татарстана за 95 лет
- ↑ Казань и казанцы