Бөек Новгород
.png) | |
 | |
| Халык саны | 222 594 (2017)  |
|---|---|
| Нигезләнгән | 859 |
| Сәгать поясы | UTC+03:00 |
| Кардәш шәһәрләр | Рочестер, Билефелд, Мосс[d], Цзыбо[d], Вотфорд, Нантер һәм Уусикаупунки[d] |
| География | |
| АТБ | Новгород өлкәсе |
| Ил | Россия |
| Мәйдан | 90.08 квадрат километр |
| ДДӨБ | 25 метр |
| Сулык | Ильмень күле, Волхов |
| Координатлар | 58°31'15.56"N, 31°16'32.84"E |
| Почта индексы | 173000–173999 |
| Телефон коды | 8162 |
 | |
Бөек Новгород (рус. Великий Новгород, 1999 елга кадәр — Новгород) — Русия шәһәре, Новгород өлкәсенең административ үзәге. Волхов елгасында, Илмен күленнән 6 километр ераклыкта, Мәскәү — Санкт-Петербург автомагистралендә урнашкан. Тимер юллар төене. Халык саны — 219 971[1] кеше (2014).
Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Беренче тапкыр Никон елъязмасында 859 ел астында телгә алынган. Борынгы Русьның һәм Көнбатыш Аурупаның мөһим сәүдә үзәге булып торган. 10 гасырда һөнәрмәндчелек үсеш алган. 1136—1478 елларда — Новгород җөмһүрияте башкаласы. Маңгул яулары дәверендә шәһәр җимерелүдән котылып калган, шуңа күрә мәдәни байлыклар яхшы сакланганнар.
Мәскәү кенәзе Иван III 1478 елда Новгородны Мәскәү кенәзлеге эченә кертте. 1727—1927 елларда Новгород губернасиының үзәге. Икенче бөтендөнья сугышы дәверендә шәһәр җитди зарар күрде. Шәһәрнең завод вә фабрикалардан күпчелеге сугыштан соң төзелгән.
Машиналар төзү һәм металл эшкәртү, химия, агачлар төзү, азык-төлек, җиңел сәнәгатьләре. Төзелеш материаллары эшләп чыгарылалар.
3 югары уку йорт (шул исәптә, университет), театр, тарихи-мигъмари музей-тыюлык бар.
Экология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күптән түгел әйләнә-тирә мохитне пычратуга шәһәрнең сәнәгать предприятиеләре (аерым алганда, «Акрон» ААҖ химия комбинаты) төп өлеш керткән, әмма соңгы елларда пычраткыч матдәләрнең төп өлешен (70% ка кадәр) автотранспорт чыгарган. 2010 елда Бөек Новгород атмосферасына гомуми ташлану 44,6 мең тонна тәшкил итә, 2011 елда — 40,7 мең тонна. Шәһәрдә әйләнә-тирә мохит торышын гидрометеорология һәм әйләнә - тирә мохитне күзәтү буенча Новгород өлкә үзәге күзәтә. Көн саен 3 тапкыр шәһәрдә (Красилов ур., ур. Белова (Санкт-Петербург ур.) атмосфера һавасы пробалары алына. Пробаларда азот диоксиды микъдары уртача 2 ПДКдан да артмый, углерод оксиды — 2,2 ПДК, фенол — 7 ПДК, тузан-6 ПДК (зарарлы матдәләр микъдарын арттырып, пробаларның 3% тан да артмый) тәшкил итә. Хәзерге вакытта Бөек Новгород атмосферасының пычрану индексы 4,0—4,2 (түбән) тәшкил итә.
Волховтан су пробалары даими анализлана. Соңгы елларда елгадагы суның сыйфаты УКИЗВ (су пычранганлыгының чагыштырма комбинатор индексы) күрсәткечләре буенча да үзгәрми. Шәһәр тирәсендәге елгалар берничә ел дәвамында бакыр, марганец, тимер белән пычранган. Бихромат окислашуы (ХПК) әһәмиятләре элеккечә нормадан артып китә, бу исә суның органик матдәләр белән пычрануы турында сөйли.
Радиометрик күзәтү Юрьеводагы метеостанцияләрдә башкарыла. Күзәтүләр нәтиҗәләре буенча ел дәвамында экспозиция дозасы (МЭД) егәрлегенең һәм радиоактив төшүләрне тикшерү мөмкин булган күрсәткечләрдән (2006-2012 еллар күзәтүләре) артмый.
Бөек Новгородта әйләнә-тирә мохит торышын яхшырту өчен «Бөек Новгород экологиясе» дигән махсус муниципаль максатчан программа кабул иткән.
Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәнәгать Бөек Новгород икътисадының иң тотрыклы һәм динамикалы секторы булып тора, анда берничә ел дәвамында тотрыклы уңай динамика күзәтелә. Аның өлешенә Бөек Новгород буенча төяп җибәрелгән товарлар һәм күрсәтелгән хезмәтләр күләменең 70 % ы һәм өлкәнең барлык сәнәгать җитештерүенең 60% ы туры килә. Шәһәр сәнәгате структурасында эшкәртү производстволары өлеше 90 % тәшкил итә, электр энергиясе, газ һәм су җитештерү һәм бүлү — 10,0%, файдалы казылмалар чыгару өлеше аз түгел.
Эшкәртү сәнәгате структурасында химия җитештерүе төяп җибәрелгән продукциянең 52,9 % ын тәшкил итә, азык — төлек продуктлары җитештерү - 16,4%, целлюлоза — кәгазь җитештерү һәм полиграфия эшчәнлеге — 10,6%, машина төзелеше, радиоэлектрон сәнәгать һәм автотранспорт җитештерүе — 10,3%, металлургия җитештерүе — 5,8%, агач эшкәртү-2,5%.
Халык саны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Халык саны | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1571 | 1617 | 1811[2] | 1825 | 1833 | 1840[2] | 1856[2] | 1863[2] | 1867 | 1870 |
| 5000 | ↘200 | ↗6300 | ↘5445 | ↗8634 | ↗16 781 | ↘12 758 | ↗17 665 | ↘16 722 | ↗17 093 |
| 1885 | 1897[3] | 1910 | 1913[2] | 1914[2] | 1917 | 1920 | 1923 | 1926[3] | 1937 |
| ↗23 981 | ↗25 736 | ↘23 841 | ↗27 500 | ↗28 200 | ↗28 807 | ↘24 831 | ↗27 709 | ↗32 764 | ↗37 059 |
| 1939[3] | 1944 | 1959[3] | 1962[2] | 1967[2] | 1970[3] | 1973[2] | 1976[2] | 1979[3] | 1989[3] |
| ↗39 758 | ↗53 456 | ↗60 669 | ↗72 000 | ↗107 000 | ↗127 944 | ↗150 000 | ↗170 000 | ↗186 003 | ↗229 126 |
| 1992[2] | 1996[2] | 1998[2] | 2000[2] | 2001[2] | 2002[4] | 2003[2] | 2004[5] | 2005[5] | 2006[5] |
| ↗235 200 | ↘231 900 | ↗232 400 | ↘229 500 | ↘227 600 | ↘223 263 | ↘216 900 | ↘214 000 | ↗219 000 | ↘218 000 |
| 2007[2] | 2008[2] | 2009[5] | 2010[6] | 2011[2] | 2012[7] | 2013[8] | 2014[1] | ||
| ↘216 700 | ↘216 200 | ↘215 000 | ↗218 717 | ↘218 700 | ↗219 947 | ↘219 925 | ↗219 971 | ||
Милләтләр (2010): руслар — 95,0%, украиннар — 1,4%.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелде.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 Народная энциклопедия «Мой город». Великий Новгород. әлеге чыганактан 2013-10-21 архивланды. 2013-10-21 тикшерелде.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. әлеге чыганактан 2013-08-17 архивланды. 2013-08-17 тикшерелде.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 4.13. Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. әлеге чыганактан 2014-05-01 архивланды. 2014-05-01 тикшерелде.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. 12. Численность населения муниципальных районов, поселений, городских и сельских населённых пунктов Новгородской области. әлеге чыганактан 2014-02-02 архивланды. 2014-02-02 тикшерелде.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелде.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелде.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Янин В. Л. Новгород // Великий Новгород. История и культура IX—XVII веков. Энциклопедический словарь. — СПб.: Нестор-История, 2007. — С. 352—353.