Amerika Quşma Ştatları: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Amerika Quşma Ştatları latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
MerlIwBot (бәхәс | кертем)
44 337 үзгәртергә
к робот өстәде: ie:Unit States de America
кТөзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 4: Юл номеры - 4:
|qısqaİsem=AQŞ
|qısqaİsem=AQŞ
|herbbirem=US-GreatSeal-Obverse.svg|möher
|herbbirem=US-GreatSeal-Obverse.svg|möher
|flagbirem=Flag of the United States.svg|AQŞ flagı
|flagbirem=Flag of the United States.svg|AQŞ bayrağı
|urbirem=Location United States.svg
|urbirem=Location United States.svg
|hímn=The Star-spangled Banner
|hímn=The Star-spangled Banner
|deviz=In God We Trust (Allahığa ışanabız) / E pluribus Unum
|deviz=In God We Trust (Allahığa ışanabız) / E pluribus Unum
|däwlät=[[federatsiə]]
|däwlät=[[federatsiä]]
|tellär=[[İngliz]] (de fakto)
|tellär=[[İngliz]] (de fakto)
|başqala=[[Waşington, D.C.]]
|başqala=[[Waşington, D.C.]]
|ere şähärlär=[[New York City, Los Angeles, Chicago, Houston]]
|ere şähärlär=[[N'yu York]], [[Los Andjeles]], [[Çikago]], [[Xyuston]]
|ilbaşıUrını=Prezident|ilbaşıİseme=[[Barack Hussein Obama II]]
|ilbaşıUrını=Prezident|ilbaşıİseme=[[Barack Hussein Obama II]]
|wäzirUrını=Vice Prezident|wäzirİseme=Cozef Robinnet Bayden, Jr.
|wäzirUrını=Vice Prezident|wäzirİseme=Cozef Robinnet Bayden, Jr.
Юл номеры - 27: Юл номеры - 27:
{{twinLAT|АКШ}}
{{twinLAT|АКШ}}


'''Amerika Quşma Ştatları''' (inglizçə ''United States of America'', kiril - ''Америка Кушма Штатлары'') - [[Tönyaq Amerika]]da urnaşqan dəwlət. Xalıq sanı buyınça ɵçençe, məydanı buyınça dürtençe urında. Dɵnyanıñ iñ ere iqtisadi, səyəsi, mədəni həm fənni üzəklərennən sanala. Başqalası - Vaşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiə federal okrugı həm berniçə buysınğan cirleklərdən tora. Amerikada yəşəwçelərne ''Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.
'''Amerika Quşma Ştatları''' (inglizçä ''United States of America'', kiril - ''Америка Кушма Штатлары'') - [[Tönyaq Amerika]]da urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası - Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne ''Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.


== Etimolojiya ==
== Etimologiya ==
''Americas'' terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya səyəxətçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilə. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiədya atala. Bu Deklarasiya ''13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeləre'' tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiya''bulıp tora.
''Americas'' terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä ''13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre'' tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä'' bulıp tora.


== Сoğrafiya ==
== Geografiä ==


AQŞnıñ kontinental ɵleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennən Meksika çigenə xətle suzılğan. Ber ştat, Alaska, tɵp territoriyadən Kanada arqılı bülengən. Məydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik həm Tın okeannar belən çiktəş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı həm məydanı buyınça Karib diñezendə AQŞnıñ iñ zur territoriəse. Guam həm berniçə keçe territoriyalərdən başqa, AQŞ tɵnyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawai Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞtan iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). Rocky Mountains isə, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnıñ iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). [[Qıyalı tawlar]] isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.


AQŞnın məydanı zur bulğanğa kürə, klimatnıñ barllıq tɵrləren də tabıp bula diərlek.
AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.


== Başisem ==
== Başisem ==
Юл номеры - 44: Юл номеры - 44:
== Tarixi datalar ==
== Tarixi datalar ==


* [[1607]] — Ceymestawn, Virginiya'da berençe koloniə barlıqqa kilə.
* [[1607]] — Ceymestawn, Virdjiniä'da berençe koloniä barlıqqa kilä.
* [[1620]] — Plimut şəhərendə berençe Yeñi İngleterrə koloniəse.
* [[1620]] — Plimut şähärendä berençe Yaña Angliä koloniäse.
* [[1626]] — Niderlandlar keşeləre Yaña Amsterdam şəhərenə nigez sala, soñınnan [[Nyu York]] isemen ala
* [[1626]] — Niderlandlar keşeläre Yaña Amsterdam şähärenä nigez sala, soñınnan [[Nyu York]] isemen ala
* [[1776]], [[4 Yül]] — Böyek Britaniyadən azatlıqnı iğlan itkən deklarasiə qabul itelə.
* [[1776]], [[4 Yül]] — Böyek Britaniädän azatlıqnı iğlan itkän deklarasiä qabul itelä.
* [[1812]]—[[1815]] — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
* [[1812]]—[[1815]] — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
** [[1814]]
** [[1814]]
*** [[24 august]] — Britan armiəse tarafınnan [[Vaşington]] şəhəre yandırıla .
*** [[24 august]] — Britan armiäse tarafınnan [[Waşington]] şähäre yandırıla .
*** [[24 dekabr]] — Gent kileşüe
*** [[24 dekabr]] — Gent kileşüe
** [[1815]]
** [[1815]]
*** [[8 ğıynwar]] — Nyu Orlean yanında İngliz armiəse ciñelə
*** [[8 ğıynwar]] — Nyu Orlean yanında İngliz armiäse ciñelä
*** [[17 fevral]] — Gent kileşüe raslana.
*** [[17 fevral]] — Gent kileşüe raslana.
* [[1819]], [[21 fevral]] — Florida ştatı 5 milliom dollarğa satıp alına
* [[1819]], [[21 fevral]] — Florida ştatı 5 million dollarğa satıp alına
* [[1830]] — Hindistan Kaldırma Yasası qabul itelə
* [[1830]] — Hindistan Kaldırma Yasası qabul itelä
* [[1846]]—[[1848]] — Amerika-Meksika suğışı, näticədə AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriyasenə dəğwa itə
* [[1846]]—[[1848]] — Amerika-Meksika suğışı, näticädä AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriäsenä däğwa itä
* [[1861]]—[[1865]] — Gracdan suğışı, qollıq tıyıla
* [[1861]]—[[1865]] — Grajdannar suğışı, qollıq tıyıla
* [[1867]] — Rusiyadən Alyaska satıp alına
* [[1867]] — Rusiädän Al'aska satıp alına
* [[1913]], [[23 dekabr]] — Federal Reserv Sistema tözelə
* [[1913]], [[23 dekabr]] — Federal Reserv Sisteması tözelä
* [[1917]] — AQŞ Antanta yağında Berençe Bɵtendɵnya suğışına kerə
* [[1917]] — AQŞ Antanta yağında Berençe bötendönya suğışına kerä
* [[1941]], [[7 dekabr]] — Yaponnar Perl-Harbor'ğa hɵcüm itə, AQŞ İkençe Bɵtendɵnya suğışına kerə
* [[1941]], [[7 dekabr]] — Yaponnar Perl-Harbor'ğa höcüm itä, AQŞ İkençe bötendönya suğışına kerä
* [[1945]] [[6 august|6]] həm [[8 august]] — Hirosima həm Nagasaki şəhərlərenə atom-tɵş bomba kullanıla, 250 meñgə yaqın keşe wafat
* [[1945]] [[6 august|6]] häm [[8 august]] — Hirosima häm Nagasaki şähärlärenä atom-töş bomba kullanıla, 250 meñgä yaqın keşe wafat
* [[1961]] [[20 ğıynwar]] — Con Fiscerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelə
* [[1961]] [[20 ğıynwar]] — Djon Fidjerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelä
* [[1962]]
* [[1962]]
** Karib krizis
** Karib krizisı
*** [[8 sentäber|8 sentabr]] — Sovyet qalqannarı Kubağa kilə
*** [[8 sentäber|8 sentabr]] — Sovyet qalqannarı Kubağa kilä
*** [[14 oktäber|14 oktabr]] — qalqannar havo fotolar yərdəmendə faş itelə
*** [[14 oktäber|14 oktabr]] — qalqannar hava fotolar yärdämendä faş itelä
*** [[28 oktäber|28 oktabr]] — Nikita Xruşçov Kubadan qalqannarni alu turında iğlan itə
*** [[28 oktäber|28 oktabr]] — Nikita Xruşçov Kubadan qalqannarnı alu turında iğlan itä
* [[1963]]
* [[1963]]
** may — Birminğam, Alabama'da tən töse buyınça diskriminatsiəgə qarşı dulqınlanular
** may — Birmingem, Alabama'da tän töse buyınça diskriminatsiägä qarşı dulqınlanular
** [[22 noyäber|22 noyabr]] — Con Fiscerald Kennedi üterelə
** [[22 noyäber|22 noyabr]] — Djon Fidjerald Kennedi üterelä
* [[1964]]—[[1973]] — Vyetnam suğışı
* [[1964]]—[[1973]] — Vyetnam suğışı
* [[1969]], [[21 yül]] — Neyl Armstrong ayğa ayaq basa
* [[1969]], [[21 yül]] — Niel Armstrong Ayğa ayaq basa
* [[1973]], mart — [[1974]], [[9 avgust]] — Uotergeyt skandalı, Prezident Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitərgə məcbür
* [[1973]], mart — [[1974]], [[9 avgust]] — Wotergeyt skandalı, Prezident Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitärgä mäcbür
* [[1987]] [[19 oktäber|19 oktabr]] — «Qara düşəmbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta
* [[1987]] [[19 oktäber|19 oktabr]] — «Qara düşämbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta
* [[1991]] — Farsı qultığında suğış
* [[1991]] — Farsı qultığında suğış
* [[1992]] - Los Ancelesta Qara bunt
* [[1992]] - Los Andjelesta Qara bunt
* [[2001]] — Nyu Yorkta 11 sentabr terror aktı
* [[2001]] — Nyu Yorkta 11 sentabr terror aktı
* [[2003]] — Gıyraq suğışı
* [[2003]] — Ğıyraq suğışı
* [[2005]] — sentabr - Katrina dawılı
* [[2005]] — sentabr - Katrina dawılı


== Administrativ büleneş ==
== Administrativ büleneş ==
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçə çit territoriyadən tora. Ştatlar ilçe'larğa bülenə.
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä.
[[Räsem:United_States_Administrative_Divisions.png|250px|float=right]]
[[Räsem:United_States_Administrative_Divisions.png|250px|float=right]]


Юл номеры - 94: Юл номеры - 94:
* Aydaho
* Aydaho
* Ayowa
* Ayowa
* Cənub Dakota
* Könyaq Dakota
* Cənub Karolina
* Könyaq Karolina
* Corcia
* Corcia
* Delaver
* Delawer
* Florida
* Florida
* Hawaii
* Hawai
* İllinoys
* İllinois
* İndiana
* İndiana
* Kalifornia
* Kalifornia
* Kanzas
* Kanzas
* Kentukki
* Kentuki
* Kolorado
* Kolorado
* Konnektikut
* Konnektikut
* Qərbi Virjinia
* Könbat Virjinia
* Luiziana
* Luiziana
* Massaçusetts
* Massaçusetts
Юл номеры - 121: Юл номеры - 121:
* Nyu Hempşir
* Nyu Hempşir
* Nyu Cersi
* Nyu Cersi
* Nyu Mexico
* Nyu Meksiko
* Nyu York
* Nyu York
* Ohayo
* Ohayo
* Oklaxoma
* Oklaxoma
* Oregon
* Oregon
* Pennsilvaniä
* Pennsilvaniya
* Rod Aylend
* Rod Aylend
* Şimali Dakota
* Tönyaq Dakota
* Şimali Karolina
* Tönyaq Karolina
* Tennessi
* Tennessi
* Texas
* Texas
* Wayoming
* Vayoming
* Vermont
* Vermont
* Virdjiniä
* Virjiniya
* Wiskonsin
* Viskonsin
* Waşington
* Waşington
* Yuta
* Yuta


== Səyəsət ==
== Säyäsät ==


AQŞ dɵnyanıñ in berençe federativ dəwləte. Ul beryulı reprezentativ demokratiə həm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması ɵç qatlamğa bülenə: federativ, regional həm lokal. Lokal xəkimiət ğədəttə munisipal həm cirle qalıplarğa bülenə. Küp oçraqta xəkimiət organnarına keşelər küpçelek prinsibı nəticəsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. Saylay xoquqı 18 yəştən birelə.
AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal'. Lokal' xäkimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xäkimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.


Federal həkimiət ɵç bülektən tora:
Federal häkimiät öç bülektän tora:
* Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and Waqillar Evi) - federal qanunarnı qabul itə, suğışnı iğlan itə, kileşülərne raslıy, impiçment eşen başlay hoquqlarına iə.
* Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and Waqillär Palatası) - federal qanunarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impiçment eşen başlaw hoquqlarına iä.
* Hɵkümat, Prezident həm Ğəskərlərneñ Baş Citəkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslau h.b. xoquqlarğa iə.
* Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
* Hakim, Yuğarı Xakim həm federal xakimnär.
* Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.


Waqillar Evi 435 əğza təşkil itə, hərberse ike yılğa saylana həm konstitusion okrugnı təqdir itə. Okruglar hər 10 yılnı yañadan üzgərtelə. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berər keşene cibərə. Hərber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtər yıldan torğan ike srok dəwamında çitəkçelek itə.
Waqillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitutsion okrugnı täqdir itä. Okruglar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike srok däwamında çitäkçelek itä.


== İqtisad ==
== İqtisad ==


AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad tɵrkemenə kerə. AQŞnıñ Berdəm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% təşkil itə.
AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.


=== 2005 yıl sannarı ===
=== 2005 yıl sannarı ===
Median kerem (ğəilə isəbe) - 46,326 dollar
Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar
İñ yarlı 25% ğəilələrneñ median kereme - 9,960 dollar
İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar
Eşsezlek - 4,6%
Eşsezlek - 4,6%
BTP (Berdəm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3%
BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3%
İnflasiə - 2,4%
İnflasiä - 2,4%
Dəwlət əcəte - 8,94 trillion dollar
Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar


== Demografiya ==
== Demografiä ==
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belən, AQŞ dɵñyəda ɵçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendə ilneñ xalıq sanı 300 million keşe təşkil itte. Amerika xalqın isəpləgəndə, ğədəttə 12 million dokumentsız migrantnı kertələr. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu [[Awrupa Berlege]]ndəge 0.16% üseş belən çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dɵnya kürsətkeçlərennän keçerək. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay həm İndstannan kilə.
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu [[Awrupa Berlege]]ndäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay häm Hindstannan kilä.


AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alrnıñ tɵp çığış illəre - [[Almaniä|Almaniə]], [[İrlandiä|İrlandiya]], [[Angliä|Angliə]]. Rasa tözeleşendə Aziə keşeləre (kübesençə qıtaylılar həm filipinlelər) ikençe urında.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - [[Almaniä]], [[İrlandiä]], [[Angliä]]. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.


İspan Amerikannarnıñ sanı artuı tɵp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yəşi dip işəplənə. Şul waqıtta, 2000nçe həm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp səbəbe, migrasiədə bigrək, İspannarnıñ ğəilyələrendə urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50% azraq bulaçaq (xəzerge waqıtta - 69.7%).
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).


Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 metropoliten kişərlegendə yəşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şəhərdə (Nyu York, Los Anceles, Çikago, Hyuston) - 2 millionnan artıq.
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.


{| class="wikitable" table style="border:1px #000000;" cellspacing="0" align="right" style="margin-left: 1em"
{| class="wikitable" table style="border:1px #000000;" cellspacing="0" align="right" style="margin-left: 1em"
Юл номеры - 176: Юл номеры - 176:
|Aq Amerikan||74.67%
|Aq Amerikan||74.67%
|-
|-
|İspanik yəki Latino||14.50%
|İspanik yäki Latino||14.50%
|-
|-
|Afrika Amerikanı||12.12%
|Afrika Amerikanı||12.12%
|-
|-
|Aziə Amerikanı||4.32%
|Aziä Amerikanı||4.32%
|-
|-
|Hindi||0.82%
|Hindi||0.82%
|-
|-
|Hawaii keşeləre||0.14%
|Hawai keşeläre||0.14%
|-
|-
|Başqalar||7.92%
|Başqalar||7.92%
Юл номеры - 194: Юл номеры - 194:
{| class="wikitable" style="text-align:right; margin-right:60px"
{| class="wikitable" style="text-align:right; margin-right:60px"
|-
|-
!colspan=8|AQŞnıñ iñ küp keşe yəşəgən urınnar
!colspan=8|AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar
|-
|-
!rowspan=2| Rang
!rowspan=2| Rang
!rowspan=2 align=center |Şəhər
!rowspan=2 align=center |Şähär
!rowspan=2| Xalıq sanı<br /><small>
!rowspan=2| Xalıq sanı<br /><small>
! rowspan=2| Xalıq sanı<br />Tığızlığı<br /><small> 1 q.mile</small>
! rowspan=2| Xalıq sanı<br />Tığızlığı<br /><small> 1 q.mile</small>
Юл номеры - 207: Юл номеры - 207:
!rowspan=1|<small>rang</small>
!rowspan=1|<small>rang</small>
|-
|-
| 1 ||align=left | [[New York City|Nyu York Siti]] || '''8,143,197''' || 26,720 || 10,316 ||18,818,536 ||1||align=center | Tönyaq-köçığış AQŞ
| 1 ||align=left | [[New York City|Nyu York]] || '''8,143,197''' || 26,720 || 10,316 ||18,818,536 ||1||align=center | Tönyaq-köçığış AQŞ
|-
|-
| 2 ||align=left | [[Los Angeles, California|Los Anceles]] || '''3,844,829''' || 8,567 || 3,165 || 12,950,129 ||2||align=center |Könbatış AQŞ
| 2 ||align=left | [[Los Andjeles]] || '''3,844,829''' || 8,567 || 3,165 || 12,950,129 ||2||align=center |Könbatış AQŞ
|-
|-
| 3 ||align=left | [[Chicago|Çikago]] || '''2,842,518''' || 12,604 || 4,867 || 9,505,748 ||3|| align=center |Urta Könbatış
| 3 ||align=left | [[Çikago]] || '''2,842,518''' || 12,604 || 4,867 || 9,505,748 ||3|| align=center |Urta Könbatış
|-
|-
| 4 ||align=left | [[Houston, Texas|Hyuston]] || '''2,016,582''' || 3,480 || 1,344 || 5,539,949 ||6|| align=center |Könyaq AQŞ
| 4 ||align=left | [[Xyuston]] || '''2,016,582''' || 3,480 || 1,344 || 5,539,949 ||6|| align=center |Könyaq AQŞ
|-
|-
| 5 ||align=left | [[Philadelphia, Pennsylvania|Filadelfiya, Pennsilvaniya]] || '''1,463,281''' || 10,883|| 4,202 || 5,826,742 ||5|| align=center |Kɵnyaq-kɵçığış
| 5 ||align=left | [[Filadelfiya]] || '''1,463,281''' || 10,883|| 4,202 || 5,826,742 ||5|| align=center |Könyaq-köçığış
|}
|}


== Bəyrəmnər ==
== Bäyrämnär ==
{| class=wide border="1" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0"
{| class=wide border="1" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0"
|-
|-
Юл номеры - 224: Юл номеры - 224:
! width=50 % | Tatar iseme
! width=50 % | Tatar iseme
! width=50 % | İngliz iseme
! width=50 % | İngliz iseme
! width=50 % | Östəmələr
! width=50 % | Östämälär
|-
|-
| 1nçe ğıynwar || Yaña yıl || New Year’s Day ||
| 1nçe ğıynwar || Yaña yıl || New Year’s Day ||
|-
|-
| Ğıynvarnıñ ɵçençe düşəmbese || Martin Lüter King Kɵne || Martin Luther King, Jr. Day ||
| Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese || Martin Lüter King Köne || Martin Luther King, Jr. Day ||
|-
|-
| Fevralneñ ɵçençe düşəmbese || Prezidentlar kɵne || Presidents' Day || C. Waşington tuğan kɵn
| Fevralneñ öçençe düşämbese || Prezidentlar köne || Presidents' Day || C. Waşington tuğan kön
|-
|-
| Maynıñ soñğı düşəmbese || Suğış qırında ülgənnərne iskə alu kɵne || Memorial Day ||
| Maynıñ soñğı düşämbese || Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne || Memorial Day ||
|-
|-
| 4nçe iül|| Azatlıq kɵne|| Independence Day||
| 4nçe iül|| Azatlıq köne|| Independence Day||
|-
|-
| Sentabrneñ berençe düşəmbese || Xezmət kɵne || Labor Day||
| Sentabrneñ berençe düşämbese || Xezmät köne || Labor Day||
|-
|-
| Oktabrneñ ikençe düşəmbese || Kolumb kɵne || Columbus Day || Ameriqanı açqan kɵn
| Oktabrneñ ikençe düşämbese || Kolumb köne || Columbus Day || Ameriqanı açqan kön
|-
|-
| 11nçe noyabr || Veterannar kɵne || Veterans Day ||
| 11nçe noyabr || Veterannar köne || Veterans Day ||
|-
|-
| Noyabrneñ dürtençe pənceşəmbese || Rəxmət kɵne || Thanksgiving Day||
| Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese || Räxmät köne || Thanksgiving Day||
|-
|-
| 25nçe dekabr || Raştua || Christmas ||
| 25nçe dekabr || Raştua || Christmas ||
Юл номеры - 250: Юл номеры - 250:
== Sıltamalar ==
== Sıltamalar ==
* [http://york.web.officelive.com/AmerikalarKitaplar.aspx Amerika kitapları]
* [http://york.web.officelive.com/AmerikalarKitaplar.aspx Amerika kitapları]
* [http://www.usa.gov AQŞ xɵküməteneñ rəsmi portalı]
* [http://www.usa.gov AQŞ xökümäteneñ räsmi portalı]
* [http://www.whitehouse.gov Aq yort]
* [http://www.whitehouse.gov Aq yort]
* [http://www.senate.gov Senat]
* [http://www.senate.gov Senat]
* [http://www.house.gov House.gov]
* [http://www.house.gov House.gov]
* [http://www.loc.gov/index.html Kongres kitapxənəse]
* [http://www.loc.gov/index.html Kongres kitapxänäse]


<references />
<references />

5 авг 2013, 17:44 юрамасы

Amerika Quşma Ştatları
Америка Кушма Штатлары
AQŞ
AQŞ flag AQŞ herb
(täfsille) (täfsille)
Şiğär:
Himn:
AQŞ urnaşıluı
Räsmi tel İngliz (de fakto)
Däwlät tözeleşe
Başqala Waşington, D.C.
Ere şähärlär
Prezident Barack Hussein Obama II
Vice Prezident Cozef Robinnet Bayden, Jr.
Mäydan
– Tulayım
– % Su
9 372 610 km² km²
4.87%%
Xalıq
– Tulayım (2003)
– Tığızlıq
302 087 000
9/km²
Aqça Amerika Quşma Ştatları dolları (USD)
TMP
TMP keşe başına
Waqıt quşağı UTC -5/-10, DST
TLD .us, .com, .edu, .mil, .um, .gov…
Şaltıratu kodı +1


Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Amerika Quşma Ştatları (inglizçä United States of America, kiril - Америка Кушма Штатлары) - Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası - Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.

Etimologiya

Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä bulıp tora.

Geografiä

AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawai Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.

AQŞnıñ iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). Qıyalı tawlar isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.

AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.

Başisem

Tarixi datalar

  • 1607 — Ceymestawn, Virdjiniä'da berençe koloniä barlıqqa kilä.
  • 1620 — Plimut şähärendä berençe Yaña Angliä koloniäse.
  • 1626 — Niderlandlar keşeläre Yaña Amsterdam şähärenä nigez sala, soñınnan Nyu York isemen ala
  • 1776, 4 Yül — Böyek Britaniädän azatlıqnı iğlan itkän deklarasiä qabul itelä.
  • 1812—1815 — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
  • 1819, 21 fevral — Florida ştatı 5 million dollarğa satıp alına
  • 1830 — Hindistan Kaldırma Yasası qabul itelä
  • 1846—1848 — Amerika-Meksika suğışı, näticädä AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriäsenä däğwa itä
  • 1861—1865 — Grajdannar suğışı, qollıq tıyıla
  • 1867 — Rusiädän Al'aska satıp alına
  • 1913, 23 dekabr — Federal Reserv Sisteması tözelä
  • 1917 — AQŞ Antanta yağında Berençe bötendönya suğışına kerä
  • 1941, 7 dekabr — Yaponnar Perl-Harbor'ğa höcüm itä, AQŞ İkençe bötendönya suğışına kerä
  • 1945 6 häm 8 august — Hirosima häm Nagasaki şähärlärenä atom-töş bomba kullanıla, 250 meñgä yaqın keşe wafat
  • 1961 20 ğıynwar — Djon Fidjerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelä
  • 1962
    • Karib krizisı
      • 8 sentabr — Sovyet qalqannarı Kubağa kilä
      • 14 oktabr — qalqannar hava fotolar yärdämendä faş itelä
      • 28 oktabr — Nikita Xruşçov Kubadan qalqannarnı alu turında iğlan itä
  • 1963
    • may — Birmingem, Alabama'da tän töse buyınça diskriminatsiägä qarşı dulqınlanular
    • 22 noyabr — Djon Fidjerald Kennedi üterelä
  • 1964—1973 — Vyetnam suğışı
  • 1969, 21 yül — Niel Armstrong Ayğa ayaq basa
  • 1973, mart — 1974, 9 avgust — Wotergeyt skandalı, Prezident Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitärgä mäcbür
  • 1987 19 oktabr — «Qara düşämbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta
  • 1991 — Farsı qultığında suğış
  • 1992 - Los Andjelesta Qara bunt
  • 2001 — Nyu Yorkta 11 sentabr terror aktı
  • 2003 — Ğıyraq suğışı
  • 2005 — sentabr - Katrina dawılı

Administrativ büleneş

Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä. float=right

Ştatlar isemlege:

  • Alabama
  • Alaska
  • Arizona
  • Arkansas
  • Aydaho
  • Ayowa
  • Könyaq Dakota
  • Könyaq Karolina
  • Corcia
  • Delawer
  • Florida
  • Hawai
  • İllinoys
  • İndiana
  • Kalifornia
  • Kanzas
  • Kentukki
  • Kolorado
  • Konnektikut
  • Könbat Virjinia
  • Luiziana
  • Massaçusetts
  • Men
  • Merilend
  • Miçigan
  • Minnesota
  • Mississippi
  • Missuri
  • Montana
  • Nebraska
  • Nevada
  • Nyu Hempşir
  • Nyu Cersi
  • Nyu Meksiko
  • Nyu York
  • Ohayo
  • Oklaxoma
  • Oregon
  • Pennsilvaniä
  • Rod Aylend
  • Tönyaq Dakota
  • Tönyaq Karolina
  • Tennessi
  • Texas
  • Wayoming
  • Vermont
  • Virdjiniä
  • Wiskonsin
  • Waşington
  • Yuta

Säyäsät

AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal'. Lokal' xäkimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xäkimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.

Federal häkimiät öç bülektän tora:

  • Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and Waqillär Palatası) - federal qanunarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impiçment eşen başlaw hoquqlarına iä.
  • Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
  • Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.

Waqillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitutsion okrugnı täqdir itä. Okruglar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike srok däwamında çitäkçelek itä.

İqtisad

AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.

2005 yıl sannarı

Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiä - 2,4% Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar

Demografiä

Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay häm Hindstannan kilä.

AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.

İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).

Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.

Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)[1]
Aq Amerikan 74.67%
İspanik yäki Latino 14.50%
Afrika Amerikanı 12.12%
Aziä Amerikanı 4.32%
Hindi 0.82%
Hawai keşeläre 0.14%
Başqalar 7.92%


AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar
Rang Şähär Xalıq sanı
 Xalıq sanı
Tığızlığı
1 q.mile 		Xalıq sanı
Tığızlığı
1 km² 		Metro
Çirlek 		Region[2]
xalıq sanı
(2006) 		rang
1 Nyu York 8,143,197 26,720 10,316 18,818,536 1 Tönyaq-köçığış AQŞ
2 Los Andjeles 3,844,829 8,567 3,165 12,950,129 2 Könbatış AQŞ
3 Çikago 2,842,518 12,604 4,867 9,505,748 3 Urta Könbatış
4 Xyuston 2,016,582 3,480 1,344 5,539,949 6 Könyaq AQŞ
5 Filadelfiya 1,463,281 10,883 4,202 5,826,742 5 Könyaq-köçığış

Bäyrämnär

Data Tatar iseme İngliz iseme Östämälär
1nçe ğıynwar Yaña yıl New Year’s Day
Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese Martin Lüter King Köne Martin Luther King, Jr. Day
Fevralneñ öçençe düşämbese Prezidentlar köne Presidents' Day C. Waşington tuğan kön
Maynıñ soñğı düşämbese Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne Memorial Day
4nçe iül Azatlıq köne Independence Day
Sentabrneñ berençe düşämbese Xezmät köne Labor Day
Oktabrneñ ikençe düşämbese Kolumb köne Columbus Day Ameriqanı açqan kön
11nçe noyabr Veterannar köne Veterans Day
Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese Räxmät köne Thanksgiving Day
25nçe dekabr Raştua Christmas


Sıltamalar

  1. ↑ United States Census (2005)
  2. ↑ Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States. U.S. Census Bureau. 2007-06-17 тикшерелгән.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Amerika_Quşma_Ştatları&oldid=831575