«Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте» турында декрет
 | |
| Имзаланган | 27 май 1920 |
|---|---|
| Имзалаучылар | М. И. Калинин, В.И. Ленин, А. С. Енукидзе |
«Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте» турында декрет — РСФСР составында Автономияле Татар Социалистик Совет Республикасын төзү турында документ. Декрет Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты тарафыннан әзерләнгән, 1920 елның 27 маенда М. И. Калинин, В.И. Ленин, А. С. Енукидзе кул куйган һәм 1920 елның 29 маенда дөнья күргән.
Документ тарихы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүриятен бетерү
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Шулай ук карагыз: Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте.
1919 елның 22 ноябреннән 3 декабренә кадәр Мәскәүдә узган Көнчыгыш мөселман халыклары коммунистик оешмаларының II Бөтенроссия съездында Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы төзү турында карар кабул ителә. "...Кече Башкортстанны Автономияле Совет Республикасының дип игълан итү „Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүриятен турындагы Халык Комиссарлары Советы нигезләмәсен бөтенләй юкка чыгармый һәм татар-башкорт мәсьәләләрен тулысынча төгәл формада хәл итә алмый, чөнки бу республика Совет республикасында булган башкортларның өчтән берен генә үз эченә ала... сәяси, шулай ук тарихи һәм социаль-икътисадый яктан да татар-башкорт мәсьәләсен иң дөрес хәл итү-алар өчен уртак Совет Республикасы булдыру, татар-башкорт пролетариатын берләштерү булыр иде; Республика составына Уфа, Казан һәм аның янәшәсендәге татар-башкорт халкы яшәгән Самара, Сембер, Нократ һәм Пермь керә... Татар-башкорт мәсьәләсе Совет Республикасының ашыгыч рәвештә хәл итүне таләп итүче милли сәяси мәсьәлә булып тора. Һәм РСФСР Конституциясе, Бөтенроссия Советлар съездлары һәм РКП(б) VIII съезды белән декларацияләнгән Милләтләр үзбилгеләнү принцибыннан чыгып, съезд кирәкле дип саный: 1) автоном Кече Башкортстан н чикләрдә Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы турында Совет халык Комиссарком нигезләмәсен гамәлгә ашырырга. 2) автоном Кече Башкортстанның Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасына кертү турындагы мәсьәләне Кече Башкортстан пролетариаты карамалыгына калдырырга. 3) Татар-Башкорт Совет Республикасы Советларының Оештыру турында съезд карарын гамәлгә ашыруны әлеге съезд билгеләгән махсус ревкомга йөкләргә», дип билгеләнә съезд резолюциясендә. Әмма 1919 елның 13 декабрендә РКП Үзәк Комитетының Политбюросы капма-каршы карарын кабул итә — 1918 елның 24 мартындагы Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте турындагы наркоман карарын гамәлдән чыгара. Шул ук вакытта политбюро карарында "татар коммунистлары - татарлардан гариза килгән очракта, татар Республикасы турындагы мәсьәлә хакында аерым фикер алышу булачак", дип күрсәтелә [1].
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Декрет әзерләү
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1920 елның 24 февралендә РСФСР НКВД-сында «Зур Татарстан» " проекты буенча ТАССР чикләрен билгеләү буенча ведомство-ара административ комиссия утырышы булды. Утырыш РКП(б) ҮК Политбюросы карары буенча оештырылды. Комиссия составына Көнчыгыш халыклары коммунистик оешмаларының үзәк бюросыннан М. Х. Солтангалиев һәм С. Сәидгалиев, НКВД-дан — Егоров, көнчыгыш халыклары коммунистик оешмаларының үзәк бюросы белгечләре-экспертлары буларак И. К. Фирдевс, Г. М. Енибаев, Г. Ш. Шараф керделәр. Яңа территориаль-административ берәмлек чикләрен билгеләүнең база принцибы сыйфатында комиссия этник принцибны сайлаган. Икътисади һәм географик конъюнктура белән, татарлар, башкортлар, мишәрләр һәм типтәрләрнең этник принцибы исәпкә алынган. Шулай ук этник берәмлек вәкилләре биләгән территориядә республика составына кертүче чуаш, мари, мордва һәм удмуртларның юкка чыгуы бар иде. Барлыкка килә торган республика («Зур Татарстн») территориясенә керергә тиешләр:
- Мамадыш, Свияжск, Чистай һәм Лаеш Казан губернасы өязләре.
- Казан губернасының Казан өязе, Кукмара һәм Ильин волостьларындагы мари авылларыннан башка;
- Казан губернасының Тәтеш өязе, Олы Кибәхуҗа һәм Әлки волостьларының Яңа Шимкус волосендәге чуаш авылларыннан башка;
- аерым нигездә татарлар яшәгән Казан губернасының Краснокшай, Чабаксар һәм Цивильск өязе;
- Казан губернасының Спас өязе;
- Алабуга өязенең Черкас, Салагыш һәм Курак волосте волосте;
- Нократ губернасы Малмыж өязенең бер өлеше;
- Новоартауль өязе һәм Пермь губернасы Оса өязенең Зур Гондыр волосте өлеше;
- Сембер губернасының Буа һәм Сембер өязләре;
- Самара губернасы Самара өязенең Кыр-Шынталы, Шлам волосте авыллары, Норлат станциясе;
- Бөгелмә шәһәре һәм Самара губернасының Бөгелмә өязенең бер өлеше;
- Уфа губернасының Уфа шәһәре өязе белән;
- Уфа губернасының Бәләбәй һем Стәрлетамак өязлары (Башкортстан Республикасында референдум нигезендә).
26 февральдә комиссия ТАССР административ яктан кантоннарга бүленәчәк, дип билги. 15 кантон булачак: Арча, Бәләбәй, Бөре, Бөгелмә, Буа, Лаеш, Мамадыш, Минзәлә, Свияжск, Спас, Стәрлетамак, Тәтеш, Уфа, Чистай һәм аерым Казан шәһәре. 27 февраль көнне комиссия ТАССР составына Алабуга шәһәрен кертү мәсьәләсен карады, ләкин бу очракта этник принципны сакламау, өязнең калган өлеше һәм Кама буе губернасы барлыкка килүнең потенциаль мөмкинлеге белән тыгыз икътисади элемтәләр булмау сәбәпле тәкъдим кире кагылды.
28 февральдә комиссия проектка калган пунктларны һәм төзәтмәләрне раслады. 2 мартта ТАССР («Зур Татарстан») турындагы карар проекты тулысынча расланды.
Карарга үзгәрешләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Карарны кабул иткәнгә кадәр билгесезлекләр сакланган. 1920 елның 17 маенда Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты каршындагы административ комиссия булачак республика составына бары тик Казан, Лаеш, Тәтеш, Свияжск, Спас, Мамадыш һәм Чистай өязләре генә керергә тиеш дигән карар чыгарган. Әмма, нәтиҗәдә, булачак республика территориаль һәм икътисади яктан шактый кимүгә бәйле рәвештә, әлеге карар кире кагылган.
Декрет кабул итү һәм аны тормышка ашыру
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]«Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте» турында РСФСР ВЦИК һәм СКН-ның декреты 1920 елның 27 маенда чыгарыла. 1920 елның 25 июнендә эшче, крестьян һәм Кызыл Армия депутатлары Советының Казан губернасы башкарма комитеты тарафыннан Вакытлы Революцион комитетка тапшырыла.
Документның структурасы һәм эчтәлеге
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Тулы текст: АТССР оештыру турындагы дикрет
Декрет 9 пунктны берләштергән өч бүлектән тора.
Беренче бүлек республиканың территориаль составы билгеләнгән[3]. Декрет буенча татар Республикасы составына Казан, Лаеш, Мамадыш, Зөя, Тәтеш һәм Чистай өязләре һәм Уфа губернасының Минзәлә өязләре керә. Шулай ук: Казан губернасының Спас өязе (күп өлеше), Алабуга өязе, Краснокшай өязләренең кайбер волостьлары. Вятка губернасының Малмыж өязенең кайбер авыллары, Сембер губернасы Буа өязенең Городище волостеннән кайбер авыллар; Сембер өязенең Олы Чынлы волостенең ике авылы, Уфа губернасының Бөгелмә өязенең зур өлеше.[2].
Беренче пунктка үз теләкләре белән Уфа губернасының Бәләбәй һәм Бөре өязләре керә ала, дип искәртә документ[2].
Икенче бүлек алты пункт берләштерелде (2-7 пункт).
Декретның икенче пункты нигезендә, республикада дәүләт хакимияте эшче, крестьян һәм Кызыл Армия депутатларының җирле Советлары тарафыннан гамәлгә ашырыла[3].
Өченче пункт нигезендә республикада ун наркомат төзелә: 1) почта һәм телеграфлар идарәсе белән эчке эшләр, 2) Юстиция, 3) Мәгариф, 4) Сәламәтлек саклау, 5) социаль тәэминат, 6) игенчелек. 7) Азык-төлек, 8) финанс, 9) хезмәт бүлекләре һәм элемтә юллары белән халык хуҗалыгы Советы һәм 10) эшче-крестьян инспекциясе[3]. Дүртенче һәм бишенче пункт нигезендә азык-төлек, финанс, Халык хуҗалыгы Советы, Хезмәт һәм элемтә бүлекләре, эшче-крестьян инспекциясе Эчке эшләр халык комиссариаты каршындагы почта һәм телеграфлар идарәсе РСФСРның тиешле наркоматларына буйсына. Эчке эшләр халык комиссариаты (почта һәм телеграфлар белән идарә итүдән башка), юстиция, мәгариф, сәламәтлек саклау, социаль тәэминат һәм игенчелек буенча Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты карамагына тапшырыла.
Алтынчы пункт Казан Советы Председателе Татарстан Социалистик Совет Җөмһүрияте Халык комиссарлары советы составында хәлиткеч тавыш бирү хокукы бар дип билели.
Җиденче пункт нигезендә республика РСФСРның дөем акча фондыннан кирәкле финанс һәм техник чаралар белән тәэмин ителергә тиеш.
Өченче бүлектә ике пункт берләштерелде (8 һәм 9). Татар Социалистик Совет Җөмһүрияте советларының 1 нче съезды чакырылышына кадәр сигезенче пункт нигезендә Автономияле Татар Социалистик Совет Җөмһүриятендә хакимиятнең тулы власте Татар Социалистик Совет Җөмһүриятенең Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитетыннан барлыкка килгән Вакытлы революцион комитетына билелә.
Тугызынчы пункт нигезендә Эчке Эшләр Халык комиссариаты һәм милләтләр эшләре буенча Халык комиссариаты Татар Социалистик Совет Җөмһүрияте чикләрен җентекләп билгеләгәндә барлыкка килә торган мәсьәләләрне хәл итү өчен катнаш комиссия төзү бурычы куела.
Декрет сәнгатьтә
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Рәссам Л. А. Фәттахов һәм Х. А. Якупов 1951 елда «В. И. Ленин Татарстан АССР оешу турындагы декретка кул куя» картинасын иҗат итә. Бу картина өчен 1951 елда рәссамнарга өченче дәрәҗә Сталин премиясе бирелә.
Шулай да карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Давлетшин Т. Советский Татарстан. — Казань: Жиен, 2005. — 485 с. — ISBN 5-902783-03-3.(рус.)
- Долгов E. Б., Шайдуллин Р. В. Декрет ВЦИК и СНК РСФСР "Об Автономной Татарской Социалистической Советской Республике" // Татарская энциклопедия. В 5 т. / глав. ред. * М. Х. Хасанов. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2005. — Т. 2. — С. 253. — 656 с. — ISBN 5-902375-02-9.(рус.)
- Климов И. М. Образование и развитие ТАССР (1920-1926). — Казань: Издательство Казанского университета, 1960. — 368 с.(рус.)
- Образование Татарской АССР: сб. документов и материалов / под. ред. И. М. Климова и М. К. Мухарямова. — Казань: Татарское книжное издательство, 1963. — С. 190—196. — 504 с.(рус.)
- Файзуллин С. A. Административно-территориальное устройство Татарской АССР в 1920-1930-е гг.: формирование и развитие. — Казань: Татарское книжное издательство, 2015. — 214 с. — ISBN 978-5-298-03020-5.(рус.)