Кыпчаклар

1200 елларда Ауразиядәге команнар һәм кыпчаклар кабиләләренең конфедерациясе

Кыпчаклар - Дунайдан Иртешкә кадәр җәелгән һәм борынгы гарәп һәм фарсы чыганакларында Дәшт-и Кыпчак дип аталучы җирләрдә яшәгән төрки халыкның атамасы. Көнбатыш тармагы команнар дип аталган.

Атама

Татар күренекле тарихчысы Мирфатыйх Зәкиев буенча кыпчак атамасы борынгы төрки сүзләрдән чыккан: къу-кыу (димәк ак) һәм чак-сак (борынгы саклар кабиләләре), ягъни ак сак, саклар - төрки кабиләләрнең бүтән атамасы. Шулай итеп, кыпчаклар - ак төркиләр дигән сүз. Шушы карашны бүтән галимнәр яклый.

Ибн Фадлан Идел буе Болгары дәүләтендә сәфәр иткәндә җирле халыкны сакалиба дип йөртә. Мирфатыйх Зәкиев буенча сакалиба сак+лы+бай сүзтезмәсенә туры килә, ягъни бай сак кешеләре, бай ак төркиләр. Шушы караш буенча Ибн Фадлан болгарларны сакалиба (саклыба) дип атап, болгарлар з-төрендәге кыпчак (ак сак) телендәге халык булганын исбатлаган.

Телләре һәм мәдәниятләре

Кыпчакларның теле төрки була. Иң мөһим истәлек буларак XIII гасыр ахырында төзелгән һәм Codex Cumanicus дип аталучы кыпчак-латин теле сүзлеге санала.

Кыпчаклар бары тик күчмә халык булмаганнар, шулай ук шәһәрләрдә яшәгәннәр. Кыпчак шәһәрләре: Саксин, Таматархан, Барчынлыкәнт, Шарухан һ.б.

Бүгенге көн

Бүгенге көндә төрки телләрнең төньяк-көнбатыш тармагы кыпчак төркеме дип атала. Кыпчак төркеменә татар-башкорт, казакъ, каракалпак, ногай, комык, карачай-балкар, кырым телләре һ.б. керә.

Моны да карагыз

• Төрки халыклар
• Болгарлар
• Карлуклар
• Угызлар

Әдәбият

• М.З.Закиев и Я.Ф.Кузьмин-Юманади. Казань, 1993. С. 158 .
• «Проблемы языка и происхождения волжских татар». Казань, 1986. С. 62—108;
• «Төрки-татар этногенезы» (Этногенез тюрко-татар). Казань-Москва, 1998. С. 322—396;
• «Происхождение тюрков и татар». Москва, 2003. С. 302—357.

Закиев М. З. Этноним сакалиба представляет собой общее название так называемых «дотюркских» тюрков. Он образован по тюркской модели вторичных и третичных этнонимов из частей сака+лы+ба, где сака/сак — древнее общее название тюрков, -лы — этнонимообразующий аффикс, ба— сокращенный вариант первичного тюркского этнонима бай/пи/би/бек

На то, что этноним кыпчак обозначает белых, светлых, ученые-тюркологи давно обратили внимание. Так венгерский ученый Ю.Немет еще в конце 30-х годов пришел к этому выводу. Он писал, что бледно-желтые наименования половцев являются калькой с их тюркских названий куман и кун, которые восходят к тюркскому прилагательному къу (из более старого къуба) ‘бледный’, ‘желтый’. Закиев М. З. Лингвоэтнические особенности волжских булгар — главного этнического корня татар

Добродомов И.Г. О половецких этнонимах в древнерусской литературе // Тюркологический сборник 1975г. М., 1978, С. 116; Немет Ю. Венгерские племенные названия у башкир//Археология и этнография Башкирии, Уфа, 1941 С. 99.

Тюркский ли этот этноним сака/сак? Да, в традиционной тюркологии и индоиранистике саки отнесены к ираноязычным племенам, и этноним сака считается иранским в смысле ‘рога’. Но он сохранился среди тюркоязычных народов: саха — якуты, хакас<hака+ас <сака+ас, кыwсак>кыфсак>кыпсак>кыпчак ‘белые саки’, поэтому тюркологи считают его первичным тюркским этнонимом.