Хваренаһ

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Хваренаһ latin yazuında])

Хваренаһ (шулай ук хуаренаһ яки хварра(һ) дип әйтелә: Авеста телендә:𐬓𐬀𐬭𐬆𐬥𐬀𐬵 xᵛarənah) туры мәгънәдә “дан” яки “купшылык” дигән мәгънәдә, әмма билгеләнгәнгә проекцияләнгән һәм аңа ярдәм итүче илаһи мистик көч яки куәт буларак аңланган Зәрдөштлек концепциясе өчен Авеста теле сүзе. Нейтраль родтагы исем шулай итеп "(илаһи) патша даны"н билгели һәм шулай итеп патшаларның кабул ителгән куәтен чагылдыра. Төшенчә шулай ук "(яхшы) уңыш" икенчел мәгънәгә ия; аңа ия булганнар миссиясен яки функциясен тәмамлый ала. 3-енчедән алып 7-нче гасырга кадәр Сассанид-чоры язмаларында һәм шулай ук 9-ынчы гасырдан алып 12-енче гасырга кадәр Зәрдөштлек традициясе текстларында сүз Зәрдөштлек Урта чор Фарсы теле хварраһ буларак очрый һәм, Пәһләви идеограммасы буларак языла GDE, Арамей телендәге гада "язмыш"ны чагылдыра. Урта Фарсы теле хварраһ сүзе Яңа Фарсы теле к(һ)орра буларак дәвам итә. Авеста теленнән өйрәнелгән алынмалар дип фараз ителгән бу юрамалар башлангыч 'xᵛ-' белән бердәнбер Ирани теле формалары булып тора. Барлык башка диалектларда, сүз ф- тан башлана (тәфсилләп аста бәйле төшенчәләрдә карарга мөмкин).

Этимология һәм бәйле төшенчәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Авеста хваренаһ сүзе мөгаен[1] Прото-Авеста теле -nah суффиксы белән номинальләштерелгән *һвар "балкырга" сүзеннән алынган. Прото-Авеста теле *һвар үз чиратында шул ук мәгънәгә ия Борынгы Һинд свар сүзенә бәйле һәм алар бергә Прото-Һинд-Иран *súHr̥-дан килеп чыккан "балкырга", ахыр чиктә Прото-Һинд-Аурупа *sóhr-дан "балкырга". Башка тәкъдимнәр Авеста теле xᵛar- "ашарга" белән лингвистик мөнәсәбәтне тәкъдим итә. Сүз шәһадәте булган күпсанлы Ирани телләрдән, башлангыч xᵛ- бары тик Авеста теле khvar(e)nah-да һәм Зәрдөштлек Урта чор фарсы теле khwarrah-да очрый, аннан шуннан соң Яңа фарсы теле сүзе khorra килеп чыга. Башка Иран диалектларында сүз f- формасына ия, мәсәлән, Мидия теле һәм Борынгы фарсы теле farnah-да, аннан Урта чор- һәм Яңа фарсы farr(ah) һәм сыйфат сүз farrokh килеп чыга. Күп унъеллыклар буена f- формасы махсус Мидия прото-Иран xᵛ- ның f-ка аваз законы үзгәрүен чагылдыра дип ышанылган. Гипотеза шуннан соң нигезсез итеп күрсәтелгән булган һәм прото-Иран формасы хәзерге вакытта *hu̯,[2] буларак реконструкцияләнә, Авеста телендә xᵛ- буларак саклана һәм башка Иран диалектларда ул f- буларак үзгәрә. Фарнавазид династиясенең Христианлыкка кадәр Гөрҗистан патшалары илаһи рәвештә “хварраһ” дип билгеләнгән булган һәм аны югалту гадәттә монархның шунда ук үлеменә яки Гөрҗистан патшалыгыннан бәреп төшерүне аңлаткан. Күп монархлар аның этимологик тамырына нигезләнгән исемнәргә ия булган, мәсәлән, Фарнаваз, Иберияның Фарнаҗомы һәм Фаразманес.[3] Сүз Гөрҗи теленә p‘ar[n] буларак алынган булган.[4][5]

Фарро ("ΦΑΡΡΟ") Илаһы белән Кушан хөкемдары Хувишка тәңкәсе. Якынча безнең эраның 152-192 елы.

Урта чорның Иран телләрендә сүз Бактр теле сүзе far(r)o, Хотан теле сүзе pharra, Парфия теле сүзе farh, Согд теле сүзе f(a)rn, һәм Осетин теле farnae һәм farn буларак очрый, гәрчә бу телләрдә сүз "дан" яки "уңыш" дигәнне аңлатмаска мөмкин булган: Буддачылыкта Согд теле farn сүзе һәм Хотан теле сүзе pharra "Будданың торышын аңлаткан," ягъни, "дәрәҗә" белән яки "югары торыш." Бу мәгънә дәвам итеп Тохар теленә күчкән. Манихейчылыкта Согд теле сүзе frn "уңыш" дигәнне аңлаткан һәм "беренче яктыртучы"ны аңлаткан. Манихейчылык Парфия сүзе farh янә "дан" дигәнне аңлата. Скифо-Сармат һәм Алан мәдәниятендә, Дигор Осетин farnae һәм Ирон Осетин farn сүзләре "тынычлык, бәхет, муллык, уңыш" дигәнне аңлаткан. Төшенчә шулай ук алынма сүз буларак Әрмән теле pʿarkʿ-та очрый, әмма Ирани телләрдә караганда күбрәк мәгънәләр диапазоны белән.

Язмада[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Ике иҗекле khvarenah Зәрдөштлекнең иң борынгы һәм пәйгамбәр үзе тарафыннан инша ителгән дип танылган гимннар Гаталарда бер генә мәртәбә очрый. Гатик khvarenah-ның бер очравы Ясна 51.18-дә, анда сүз патша данын аңлата дип фараз ителә. khvarenah буенча беренчел чыганак мәгълүмат Яштлардан килеп чыга, шәхси Илаһларга багышланган 21 гимн яшьрәк Авеста тупланмасы. khvarenah-ның ике формасын Яшт 19-да аерып була:[6]

  • kavam khvarenah (kauuaēm xᵛarənah), кавиларның, Каян патшаларының уңышы
  • akhvaretem khvarenah (axᵛarətəm xᵛarənah), Илаһлар да, үлемлеләр дә шуңа омтылырга тиеш дан.

Охшаш рәвештә Яшт 18, гәрчә номиналь рәвештә Арштатка багышланган булса да, khvarenah-ның өченче юрамасына багышланган кыска 9 шигырь одасы. Яшт 19, номиналь рәвештә Зам "Җир"гә багышланып, дәвам итеп khvarenah-ны язата дип төркемләштерә,[7] ягъни ул үзе "табынуга лаеклы." Шул ук гимн вазифаларын хваренаһ куәтенә күрә башкарган Илаһлар һәм үлемлеләр исемлеген китерә. Алар арасында риваять Каян патшалары – кавилар (каууилар) – алар khvarenah мәрхәмәтенә күрә хөкемдарлар һәм аннан көч алалар. Хваренаһ шулай да Илаһлар шуңа ия булган дан: Ахура Мазда аңа ия (19.9-13), Амеша Спента аңа ия (19.14-20), һәм шулай ук башка язаталар (19.21-24). Йима аны өч мәртәбә югалта, чират рәвешендә Митрага, Тһраетаонага һәм Кересаспага. Khvarenah Йимадан киткәндә кош формасын ала. (19.35-36, 19.82)

Яшт 13.14 буенча, Фравашиларның khvarenah-сы аша сулар ага, үсемлекләр бүртеп үсә һәм җилләр исә. Ясна 68.11-да, Аредви Суралар сулары балкыш һәм дан бирү өчен чакырыла. Khvarenah башка текстларда шулай ук сулар белән ассоциацияләнә; Яшт 19.51-дә һәм 19.56-57-дә дөнья диңгезе Воурукаша белән; Яшт 19.66ff-та Хельманд елгасы белән. Ул шулай ук Хаома белән идентификацияләнә, аның белән бергә ул Зәрдөшт тууы риваятендә нигез рольне уйный. Бу абзацларда khvarenah нигез һәм чыганак кулланылышына ия, ул бер үк вакытта ярсулы агым да, яшәүче орлык та. Ясна 60.2-дә гаилә каһине ул дога кылган йорт өчен закончалыкка тартылу, яхшы холык, хакыйкать, муллык, куәт һәм даны өчен рәхәт һәм алкышлар сорый. Митрага гимн Илаһ турында "khvarenah өләшүче" буларак турында сөйли (Яшт 10.16, 10.128, 10.141). Башка текстлар Митраны "дан белән иң бүләкләнгән" буларак тасвирлый (Яшт 19.35, Вендидад 19.15).

Яшт 19.46-да, "явыз ният" шәйтаны Акем Манаһ khvarenah-ны тартып алып карый, әмма уңышсызлыкка очрый. Иран khvarenah-сы һәм Даһман-ы дога аңлатмасында “ялкаулык” җиниясе Бушьяста – көчсез итеп күрсәтелә (Яшт 10.97, 13.4).

Дөньяның ахыр чик яңарышында патша даны Саошьянтлар артыннан киләчәк (Яшт 19.89).

Традициядә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

9-ынчы-12-енче гасыр Зәрдөштлек текстларында khvarenah (→ Урта фарсы теле khwarrah сүзе) tan-gohr, үлемгә ия тәнгә кадәр булган рухи көч (Бундаһишн II.7ff, Zadspram 3.75). Бу соңрак текстларда, данга өйрәнү һәм белем аша ирешергә була дип фараз ителә (Бундаһишн II.9ff).

Khwarrah астраль тәннәр белән идентификацияне дәвам итә (Дадистан-и Дениг I.25, I.35-36), әмма аның беренчел функциясе патшаларның Илаһи даны ролендә, Авеста kavam khvarenah төшенчәсе дәвамы. Традициядә яңа булып khwarrah-ның дин белән идентификациясе, саф диннең "бөек khwarrah-бүләк итүче көче"ндә кебек (Дадистан-и Дениг I.36)

Сассанид Империясе нигезләүчесе Ардаширга караган тормыш тасвирлама риваятьләре тупланмасы Кар-намаг и Ардашир-да (4.11.16 һәм 4.11.22-23) кертелгән, Ардашир ул хикәя аңлатмасында һаман да Аршакид Парфяннарның вассалы булып тора; соңгы Аршакид патшасы Артабанус V (Ардаван) сарай яныннан китә. Хикәядә Ардашир Ардаванның хәзинәсенең күбесе белән һәм шулай ук Ардаванның яраткан конкубинасы белән кача һәм аның Ардаван һәм аның гаскәре чаба. Юлында Ардаван һәм аның кешеләрен шулай ук Ардашир артыннан чаба торган гаять зур тәкә узып китә. Ардаванның дини киңәшчеләре тәкә Ардаваннан һәм Парфяннардан яңа император файдасына китә торган борынгы Иран патшаларының khwarrah манифестациясе.

khwarrah-ның тәкә буларак тәкъдим ителеше Сассанид мөһерләрендә һәм бизәк буларак Сассанид архитектурасында янә очрый. Khwarrah шулай ук Сассанид таҗларында томшыгында энҗе белән кош буларак янә очрый. khwarrah-ның кош буларак тасвирламалары Авестаның Яшт 19.35-36, 19.82 мифына аллюзияләре, аларда khvarenah Йимадан (MP: Jamshid) киткәндә кош формасын ала, җиңү язатасы Веретһрагнага охшаш метаморфоза.[8] khwarrah саклагычы буларак таҗның Нарсеһның Пайкули язмасында шәһадәте бар, ул "Аһриман һәм дэвлар тарафыннан җитәкләнеп khwarrah-ны урлау өчен таҗны ялган хөкемдар башына урнаштырган өчен" шәхескә үлчәнгән җәза тасвирлана.[9] Сассанид сәнгате чорында башка күп җирдә очрый торган мотив булып кабан дуңгызы мотивы тора, ул khwarrah-ны тоткан хөкемдарларга Веретһрагна (MP: Wahram) "язата"сы саклавы чагылышы. Сассанид кертеме рельефларында очрый торган патшалык боҗрасы еш khwarrah-ны чагылдыра торган дип идентификацияләнә.[10] Бу шулай ук традицион рәвештә фравашины (MP: fravahr) чагылдыра дип танылган Ахеменид канатлы Кояш дискы символында сакаллы фигура тоткан боҗра очрагында да. Ахеменид канатлы Кояш дискы тулысы белән шулай ук очраклы рәвештә khvarenah чагылышы буларак интерпретацияләнгән булган.[10] "Патша уңышы" буларак әһәмиятенә өстәвенә khwarrah шулай ук гомуми мәгънәдә "уңыш"ны билгеләгән һәм Сассанид һәм пост-Сассанид чоры урта фарсы текстларында GDE Арамей идеограммасы кулланылышы белән демонстрацияләнә.[11] khvarenah-ны чагылдырыр өчен бу Арамей идеограммасын куллану йоласы мөгаен Ахеменид вакытларыннан варислык аша күчкән.[11]

Синкретик йогынтылар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

"Иран патшалыгының фундаменталь мотивы, варислык династик харизмасы [...], ул, шулай да югалтыла ала булган, Эллинистик һәм Рим чорларында киң таралган фикерләр тамырында булган."[11] Мәсәлән, tyche basileos, fortuna regia, буларак патшаның уңышның саклаучы мәрхәмәте (бәхетле очрагы); һәм мөгаен Селевкид һәм Аршакид чорларының төрле Эллинистик патшаларының һәм шулай ук Кушан патшаларының "тиче"сында патша "фарраһ"ы.[11]

khvarenah/khwarrah һәм Арамей gd(y) төшенчәләре бер үк даирәләрдә циркуляцияләнгә һәм күп уртак хасиятләре булганга, Месопотамия концепциясе Зәрдөштлек концепциясенә йогынты ясаган булуы мөмкин.[8] Икенче яктан, khvarenah шулай ук Зәрдөштлекнең Һинд-Иран мәдәни мирасының кыры булырга мөмкин, чөнки khvarenah Һинд appears tejas-ы белән параллельгә ия булырга мөмкин, анда патшалык охшаш рәвештә якты балкыш һәм яктылык һәм ут көче белән ассоциацияләнә.[8]

Патша khwarrah концепциясе 7-нче гасыр Сассанид Империясе төшүеннән соң сакланып калган, һәм Ислам чорында Иранның мәдәниятендә, фәлсәфәсендә һәм эпосларында үзәк мотив булып калган (мәсәлән, farr-e elahi буларак).[11]

Мәдәнияттә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Продюсеры Мурат Джусойты булган Төньяк Осетия телевидениесе өчен 1995 ел "ФАРН" (en:Farn) Осетия фильмы.[12]

Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Gnoli, 1999, 313 бит.
  2. ↑ Gnoli, 1996, 171 бит.
  3. ↑ Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge, ISBN 9781472425522; location: 6731
  4. ↑ Canepa, Matthew P. (2018). The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE. University of California Press. p. 114. ISBN 978-0520964365. https://muse.jhu.edu/book/62562. 
  5. ↑ Rapp, Stephen H., Jr (2014). The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Routledge. pp. 151, 228. ISBN 978-1472425522. 
  6. ↑ Lubotsky, 1998, p. 480.
  7. ↑ Boyce, 1975, pp. 66–68.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Gnoli, 1999, 316 бит.
  9. ↑ de Jong, 2004, 364 бит.
  10. ↑ 10,0 10,1 cf. Gnoli, 1999, p. 316.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Gnoli, 1999, 315 бит.
  12. ↑ "ФАРН (1995)", www.kino-teatr.ru 
Библиография
  • Boyce, Mary (1975), History of Zoroastrianism, 1, Leiden: Brill .
  • de Jong, Albert (2004), "Sub Specie Maiestatis: Reflections on Sasanian Court Rituals", in Stausberg, Michael, Zoroastrian Rituals in Context, Numen 102, Leiden: Brill, pp. 345–365 .
  • Gnoli, Gherardo (1996), "Über das iranische *hu̯arnah-: lautliche, morphologische und etymologische Probleme. Zum Stand der Forschung", Altorientalische Forschungen, 23: 171–180 .
  • Gnoli, Gherardo (1999), "Farr(ah)", Encyclopaedia Iranica, 9.3, Costa Mesa: Mazda, pp. 312–316, archived from the original on 2008-05-27, retrieved 2022-05-07 .
  • Lubotsky, Alexander (1998), "Avestan xᵛarənah-: the etymology and concept", in Meid, W., Sprache und Kultur. Akten der X. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft Innsbruck, 22.-28. September 1996, Innsbruck: IBS, pp. 479–488 .
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Хваренаһ&oldid=4122135