Xäzärlär

Xäzär qahanlığı häm aña bäyle illär çäçäk atu däwerendä

Xäzär xärbie

Xäzärlär — törki telle qäbilälär, VI ğasırdan Tönyaq-Könçığış Qawqazda häm Kaspiy buyı dalalarında küçmä tormış itkännär. Xäzärlär dä Könçığış Awrupağa hunnar urdası belän bergä kilep çıqqannar.

Tel

Xäzärlär barsillar, sawirlar, bäläncärlär qäbilälärenä, şulay uq borınğı bolğar xalqına qärdäş xalıq bulğan. Xäzär tele borınğı bolğar telenä yaqın bulğan dip sanala.

Tarix

Baştaraq xäzärlär Tönyaq Dağstannıñ Kaspiy yar buylarında häm Tübän İdelneñ uñyaq dalalarında küçenep yörgännär. Sawirlar belän bergäläp, alar xätta İran belän Vizantiä arasındağı köçle suğışlarda da qatnaşqannar. Ä sawirlar şul uq hunnar berlegendäge törki qäbilälärdän bulğannar, soñraq xäzärlär belän kileşep alar yaña berläşmä tözegännär.

VI yözneñ 60-nçı yıllarında xäzärlär Törki qahanlığı buysınuında qalğannar. Yöz yıllap waqıt ütkäç, alar annan ayırılıp çıqqannar häm üzläreneñ däwläten — Xäzär qahanlığın - oyıştırğannar. Ğomumän, xäzärlär häm Törki qahanlığınıñ töp xalqı, fändä qabul itelgänçä, bik borınğı Aşin — «büre» ıruınnan çıqqannar, ä büre böten törki dönyası başlanğıçınıñ simvolı bulıp isäplänä. Başta xäzärlär arasında Täñreçelek dine taralğan bulğan.

Warislar

X ğasırda Xäzär qahanlığı tarqala, ä xäzärlär bütän törki xalıqlarda arasında taralğan, soñraq alar Altın Urdağa kergän.

Xäzär qahanlığında ğadi xalıq İslam häm Xristian dinen qabul itkän, ä qayber xäzär aqsöyäkläre Yähüd dinen qabul itkän.

Yähüd dinen qabul itkän xäzärlär Awrupadağı yähüdlär-aşkenazi, qaraimnar, qırımçaqlar näsel başlığı bulıp sanala, xristian dinen qabul itkän xäzärlär kazaklar (ukrainnar, urıslar) arasında yuğalğan, ä İslam dinen qabul itkän xäzärlär - tatarlar häm Qawqaz törki xalıqlarına ağıp kergän.

Sıltamalar

• Артамонов М.И. История хазар / Под ред. и с примеч. Л. Н. Гумилёва. — Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1962. — 523 с.
• Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе. [Т. 1. Горган и Поволжье в IX-X вв.]. — М.: Наука, 1962. — 279 с.
• Ивик О., Ключников В. Хазары / Олег Ивик, Владимир Ключников. — М.: Ломоносовъ, 2013. — 336 с. — (История. География. Этнография). — 1500 экз. — ISBN 978-5-91678-148-9. (в пер.)
• Кёстлер А. Тринадцатое колено: Крушение империи хазар и её наследие. — СПб.: Евразия, 2001. — 320 с. — (Barbaricum). — 3000 экз. — ISBN 5-8071-0076-X. (в пер.)
• Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М.: Наука, 1990. — 264 с. — ISBN 5-02-009552-4.
• Петрухин В., Флёров В. Иудаизм в Хазарии по данным археологии // История еврейского народа в России. От древности до раннего Нового времени. Том 1 — М.: Мосты культуры/Гешарим, 2010. — С. 149-161.
• Петрухин В. Я. Хазары: между Русью и иудеями // Еврейский журнал. 2007.
• Плетнёва С. А. Хазары / Отв. ред. Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1976. — 96 с. — (Научно-популярная серия). — 120 000 экз.
• Флёров В.С., Флёрова В.Е. Иудаизм в степной и лесостепной Хазарии: проблема идентификации археологических источников // Хазары. Материалы Первого и Второго международных коллоквиумов / Ред. В. Петрухин, В. Москович и др. М., 2005. С. 185–206.
• Хамидуллин Б.Л. Хазары и их вассалы глазами современников. Казань: "Слово", 2014. 280 с. ISBN 978-5-98356-226-4
• Audio. Археолог, д-р истор. наук Магомедов М. Г. о протоболгарах и хазарах. Author: Moussaev M. Z. (Maginhard Avars)
• Работы Л. Н. Гумилёва о Хазарии