Шуышма сарут

Шуышма сарут
Халыкара фәнни исем	Elymus repens Gould, 1947
Таксономик ранг	төр
Югарырак таксон	Таукыяк
Шушы чыганакларда тасвирлана	Мейер энциклопедик сүзлеге (1888-1889)[d] һәм The Domestic Encyclopædia; Or, A Dictionary Of Facts, And Useful Knowledge[d]
Шуышма сарут Викиҗыентыкта

Шуышма сарут (лат. Elytrígia répens) — кыяклылар семьялыгына керүче күпьеллык үләнчел үсемлек; Сарут ыругының иң танылган һәм киң таралган төре. Шул ук вакытта иң яхшы фураж үсемлекләренең берсе һәм культуралы үсемлекләр авыр юкка чыгарыла торган чүп үләне .

Ботаник тасвирлау

Шуышма сарут (E. repens) — ыругның Татарстанда иң киң таралган вәкиле.

Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885 китабыннан ботаник иллюстрация

Сабагы озын, шома, ялангач, биеклеге 40-150 см.

Яфраклары ялангач, яссы, сызыклы, озынлыклары 15-40 см, үсемлек нигезендәгеләре 3-10 мм һәм сабак буйлап үскәннәре 2-8,5 мм киңлектә. Яшел яисә күгелҗем төстә булалар.

Тамырчалары озын, горизонталь, шнурга охшаган, 5-15 см тирәнлектә яталар. Шуышма һәм ак төстә булганлыктан, үсемлекне актамыр дип тә атыйлар.

Чәчәкләре (өчтән сигезгә кадәр) вак, яшел. Чәчәкләре 1-2 см озынлыктагы, 5-7 мм киңлектәге, 3 мм калынлыктагы башакчыкларга тупланган. Ә башакчыклар 7-30 см лы сирәк башак хасил итәләр. Башакчыклар сабакта берәмләп утыра, киң яклары белән башак күчәренә борылганнар. Башак кабыклары ике, алар очлы. Аскы чәчәк кабыгы шома. Башак һәм аскы чәчәк кабыкчыгы тараеп, башак кылчыгына әвереләләр.

Июнь-июльдә чәчәк ата, июль ахырыннан сентябрьгә кадәр җимеш бирә. Җимеше — бөртекчә. Бер үсемлек 500 м га кадәр тамырча барлыкка китерә һәм 10 меңгә кадәр бөртекчә бирергә сәләтле.

Чәчәк формуласы : $\uparrow P_{2}\;A_{3}\;G_{\underline {(2)}}$

Таралу һәм экология

Европа, Төньяк Африка һәм Азиядән килеп чыккан. Ул Россиянең һәм Татарстанның бөтен җирендә үсә.

Бөтен дөньяда табигыйләштерелгән, ул күп җирләрдә зарарлы чүп үләне булып санала. Бакчада юкка чыгару өчен, туфракны кабаттан казу, тамырчаларны кулдан чыгару, мүлчәләү кулланыла. Туфрактан чыккач, тамырчалары тиз кибеп, үләләр.

Ул тигезлектә һәм тауларда (нигездә урта һәм өске тау зоналарында) гадәттә шактый бай, кайвакыт дымлы һәм тозлы туфракларда үсә. Ул су баса торган болыннарда, башка үләннәр белән берлектә, сөрү җирләрендәге чүп үләне кебек очрый. Су басу болыннарында һәм түбән җирләрдә ул кайвакыт үләннәр катламында өстенлек итә .

Күпьеллык, салкынга бик чыдам ярма, −5 ° C ка кадәр салкыннарга каршы тора ала. Ул дымлы туфрак таләп итә, вакытлыча су басуга чыдам (20 көнгә кадәр). Шул ук вакытта ул корылыкка чыдам — төньяк өлкәләрдә сезонлы корылыкка һәм көньякта дым җитмәүгә каршы тора ала. Туфракның берникадәр тозлы булуына түзә. Яшәү шартларына таләпләрдә бик җиңел яраклашуы белән аерылып тора. Төрле кәсле-көлсыман, кара туфракларда уңышлы үсә. .

Ул орлыклар һәм вегетатив рәвештә тамырча өлешләре белән үрчи. Бу өлешләр алар туфракны сукалаганда аеруча интенсив рәвештә арта. Орлыклары еш кына физиологик җитлекмәгән була. Шытып чыгу сәләтен 4-5 ел саклый. Кырда 6-8 ° C температурада шытып чыга. 2-нче елыннан орлык бирә

Кулланылышы

Шуышма сарут тамыры трицин углеводына, С витаминына, аксымга бай. Шуышма сарутның тамырыннан ясалган төнәтмәләр сидек һәм үт кудыру үзлекләренә ия; халык медицинасында сулыш юллары авырулары булганда кулланыла.

Көтүлекләр өчен һәм печән буларак кыйммәтле үсемлек; су баса торган болыннарда 2 тапкыр чабып алуга 1 га дан 5-6 т печән бирә (100 кг да 50-60 азык берәмлеге, 5-6 кг үзләштерелә торган протеин бар).

Шуышма сарут — авыр бетерелә торган чүп үлән, туфракны бик нык киптерә һәм начарайта, аны эшкәртүне авырлаштыра; төрле корткычлар тарату чыганагы булып тора: чыбык личинкалары, яфрак төргечләр гусеницасы, кыяклылар чебене, бөртек ябалакчыклары, май коңгызы личинкалары.

Шуышма сарут белән көрәш агротехник һәм химик юллар белән алып барыла.

Әдәбият

• Губанов И. А. 142. Elytrigia repens (L.) Nevski — Пырей ползучий // Иллюстрированный определитель растений Средней России : в 3 т. / И. А. Губанов, К. В. Киселёва, В. С. Новиков, В. Н. Тихомиров. — М. : Товарищество науч. изд. КМК : Ин-т технол. исслед., 2002. — Т. 1 : Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 236. — 527 с. — 5000 экз. — ISBN 5-87317-091-6.
• Ларин И. В. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР : в 3 т. / под ред. И. В. Ларина. — М. ; Л. : Сельхозгиз, 1950. — Т. 1 : Споровые, голосеменные и однодольные. — С. 462—471. — 689 с. — 10 000 экз.

• Сафонов Н.Н. Пырей ползучий // Атлас лекарственных растений. — М.: "Э", 2016. — С. 172—173. — 312 с.
• Пастушенков Л.В. и др. Пырей ползучий // Лекарственные растения. Использование в народной медицине и быту. — Л.: Лениздат, 1990. — С. 226—227. — 384 с.
• Ахмедов Р.Б. Пырей ползучий // Растения — твои друзья и недруги. — Уфа: Китап, 2018. — 472 с.

• Пырей ползучий // Ботанико-фармакогностический словарь / Под ред. К.Ф. Блиновой и Г.П. Яковлева. — М.: Высшая школа, 1990. — С. 229. — 272 с.

Моны да карагыз

• Кыяклылар
• Сарут
• Солыча
• Кырчыл
• Йонча