Якут Автономияле Совет Социалистик Республикасы
| |||
Ил | |||
---|---|---|---|
Статус | |||
Административ үзәк | |||
Нигезләү датасы | |||
Юкка чыгару датасы | |||
Халык саны |
842 000 (1978) | ||
Мәйдан |
3 103 200 км² | ||
Аббревиатура |
ЯАССР | ||
Якут Автономияле Совет Социалистик Республикасы (Якут АССР, ЯАССР, якут. Саха автономнай сэбиэскэй социалистическэй республиката, Саха АССР) — РСФСР составында оешкан автономияле җөмһүрият. 1922-1992 елларда башкаласы белән Якутск шәһәрендә гамәлдә булган.
Ул Лена, Анабара, Оленёк, Яна, Индигирка елгалары бассейнында, Колыма түбәнлегендә урнашкан; төньягында — Лаптевлар диңгезенең һәм Көнчыгыш Себер диңгезенең яр буйлары һәм Яңа Себер утраулары урнашкан. Бу автономияле республика территориясенең 40% тан артыгы Төньяк поляр түгәрәге артында урнашкан.
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]ЯАССР РСФСР составында 1922 елның 27 апрелендә Иркутск губернасының Кирен өязе составына кергән Түбән Тунгуска районыннан тыш, Якутск өлкәсе территориясендә оештырыла; республика шулай ук Енисей губернасының Хатанга-Анаабыр районын, Иркутск губерниясе Кирен өязенең Олёкма-Сунтаар волостен һәм көнчыгыш озынлыгының 84° һәм 140½ ° меридианнары арасында урнашкан Төньяк Боз океаны утрауларын үз эченә ала[2]. Якут Автономияле Республикасы төзелеше нигезендә Максим Аммосов, Платон Ойунский һәм Исидор Барахов эшчәнлегеннән гыйбарәт. Бөек Ватан сугышы елларында ЯАССРның 50 меңнән артык кешесе фронтта сугышкан, шуларның 13е Советлар Берлеге каһарманы исеменә лаек булган. Шулай ук республика халкыннан оешкан бүлекчәләр дә булган, мәсәлән, Иске Руссаның бер урамы шундый бүлекчә — якут укчылары исемен йөртә.
1990 елның 27 сентябрендә Якутск АССР Югары Советы автономияне РСФСР составында Якутск-Саха Совет Социалистик Республикасына үзгәртеп кору турында белдерә[3]. 1991 елның 24 маенда РСФСР халык депутатлары Съезды әлеге исемне раслый, 1978 елгы РСФСР Конституциясенең 71 матдәсенә төзәтмә кертә[4].
1991 елның 27 декабрендә Саха-Саха ССР Югары Советы республиканың Саха Республикасына (Якутия) исеменә үзгәртү турында карар кабул итә[5]. 1992 елның 21 апрелендәге канун белән Россия Федерациясе халык депутатлары җыены республиканың яңа атамасын Россия Конституциясенә кертә[6].
Халык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1979 ел башына милли состав (кеше):
- руслар — 430 мең;
- якутлар — 314 мең;
- украиннар — 46 мең;
- эвенклар — 11,6 мең;
- эвеннар — 5,8 мең;
- башкалар — 34,6 мең.
Халык саны:
еллар | кешеләр |
---|---|
1926 | 289 мең |
1931 | 308,4 мең |
1959 | 488 мең |
1978 | 842 мең |
1988 | 963 мең |
1989 | 1 094 065 |
Икътисад
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1920-еллардан ЯАССР территориясендә алтынга бай Алдан ятмаларын эшкәртү башлана, Алдан алтын сәнәгате районы барлыкка килә. 1930-елларда Төньяк диңгез юлы эксплуатацияләнә башлый, Лена елгасы тамагында Тиксиның диңгез порты төзелә. 1950-еллар уртасына кадәр республика территориясендә Дальстройның түбәндәге хезмәт-төзәтү лагерьлары гамәлдә була: Алданстрой, Индигирлаг, Зырянлаг, Янстройлаг, Янлаг, Янское ГУ-ИТЛ һәм ЛО Ожогино; ГУЛАГа: Джугджурлаг, Алданлаг, 11 нче Алдан итле; Немнырлаг. 1950-елларда, республиканың көнбатышында Мир, Удачная кимберлит трубкалары кебек алмаз чыгару өчен куәтле сәнәгать инфраструктурасы төзелә. 1960-елларда республиканың көньягында Элькон дип исемләнгән уран ятмалары төркеме ачыла. 1970 елда республикага Көньяк якут күмер бассейнының Нерюнгрин күмер ятмасы һәм Эльгин күмер ятмасы юнәлеше буенча Байкал-Амур магистрале — Беркакит тармагы керә. Геологик эшләр барышында республика территориясендә 1974-1987 елларда 12 тыныч җир асты атом-төш шартлаулары җитештерелә. Икътисади районлаштыру буенча республика СССРның Ерак Көнчыгыш икътисади районына карый.
Бүләкләре һәм мактаулы исемнәре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- 1957 — Ленин Ордены
- 1972 — Ордены, Октябрь революциясе
- 1972 — Халыклар Дуслыгы ордены
Чыганаклар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Декларация о государственном суверенитете Якутской-Саха Советской Социалистической Республики 2019 елның 4 ноябрь көнендә архивланган.
- Декрет ВЦИК "Об автономной Якутской Социалистической Советской Республике" // Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства. Отдел I. №30. Ст. 370
- Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики». Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.
- Закон РСФСР от 24 мая 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»
- Постановление Верховного Совета Якутской-Саха ССР от 27 декабря 1991 года № 767-XII «О переименовании Якутской-Саха ССР». әлеге чыганактан 2016-01-12 архивланды. 2020-06-26 тикшерелгән.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Якутская автономная советская социалистическая республика // Малая советская энциклопедия / мөхәррир Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
- ↑ Декрет ВЦИК "Об автономной Якутской Социалистической Советской Республике" // Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства. Отдел I. №30. Ст. 370
- ↑ Декларация о государственном суверенитете Якутской-Саха Советской Социалистической Республики, archived from the original on 2019-11-04, retrieved 2020-06-26
- ↑ Закон РСФСР от 24 мая 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»
- ↑ Постановление Верховного Совета Якутской-Саха ССР от 27 декабря 1991 года № 767-XII «О переименовании Якутской-Саха ССР». әлеге чыганактан 2016-01-12 архивланды. 2020-06-26 тикшерелгән.
- ↑ Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики». Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.