Xalıqara ğälämi stansiä
| Xalıqara ğälämi stantsiä Международная космическая станция International Space Station | |
 | |
| Taswir | |
|---|---|
| Tör |
pilotlı orbital' stantsiä |
| Faydalanu başı | |
| Orbitada |
9525 (18.12.2024) täwlek |
| Massa |
417 289 kg |
| Ozınlıq |
109 m |
| Yegärlek |
110 kWt |
| Kiñlek |
51 m, 73.15 m (fermalar belän) |
| Bieklek |
27,4 m |
| Toraq küläm |
916 m³ |
| Basım |
1 atm |
| Temperatura |
26,9 °C |
| Oçu üzlekläre | |
| Awışlıq |
51°,63 |
| Orbita bieklege |
337-430 km |
| Orbital' tizlek |
7,6 km/s |
| Äylänülär sanı |
15,5 täwlektä |
| Ekipaj |
6 keşe |
Xalıqara ğälämi stantsiä yäki XĞS, XKS (rusça Международная космическая станция, МКС, inglizçä International Space Station, ISS) - xalıqara pilotlı orbital' stantsiäse, küp maqsatlı ğälämi tikşerenü kompleksı.
Xalıqara ğälämi stantsiä - urtaq xalıqara proyekt, 15 il qatnaşa: Räsäy, AQŞ, şulay uq Yaponiä, Almaniä, Belgiä, Braziliä, Daniä, İspaniä, İtaliä, Kanada, Niderlandlar, Frantsiä, Şveytsariä, Şvetsiä.
Xalıqara ğälämi stantsiä ike töp bülektän (segment) tora: Rusiä module Korolöv şähärendäge Ğälämi oçışlar belän idärä itü üzägennän (Mäskäw ölkäse), AQŞ module Lyndon B. Johnson ğälämi üzägennän (Hyuston) idärä itelä. Täcribäxänä (laboratoriä) modulläre: Awrupanıñ "Kolumbus" häm Yaponiäneñ "Kibo" module Awrupa ğälämi agentlığı üzägennän idärä itelä (Oberpfaffenhofen, Almaniä, Tsukuba, Yaponiä).
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1971 yılda SSRB berençe tapqır dönya tarixında ğälämi orbital' stansiä Salüt-1 cibärä. Soñraq SSRB 14 orbital' stantsiä yasap cibärä.
1986 yılda SSRB iñ ozaq waqıtlı küp bülekle orbital' stantsiä Mir (Salüt-8) cibärä. İñ tanılğan Mir stansiäse 1986-2001 yıllarda 5514 täwlek däwamında eşli.
AQŞ üz orbital' stantsiäsen yasıy almağanğa kürä, 1984 yıldan «Freedom» proyektın eşkärtä. Läkin AQŞta häm Könbatış illärendä bu mäs'älädä citärlek täcribä bulmağanğa kürä, proyekt tormışqa aşmağan.
1992 yılda Rusiä häm AQŞ ğälämne tikşerüdä xezmättäşlek turında kileşü tözilär. "Mir-Şatl" urtaq programması eşkärtelä: Speys-Şatl qorabları yärdämendä AQŞ astronavtları Mir stantsiäsenä oça başlıy.
1993 yılda Energiä berläşmäse başlığı Yuriy Semenov NASA citäkçese Deniel Goldin ğa berdäm Xalıqara ğälämi stantsiäne tözergä täqdim itä.
1993 yılda küp kenä AQŞ säyäsätçeläre berdäm Xalıqara ğälämi stantsiägä qarşı bula, läkin 1 tawış östenlege belän (216 - riza, 215 - qarşı) qarar AQŞ Kongressında qabul itelä.
1994 yılda Yuriy Koptev häm D. Goldin berdäm stantsiäne tözü turında kileşü imzalıylar.
1998 yılnıñ 20 noyaberendä Rusiä Xalıqara ğälämi stantsiäneñ berençe segmentı - funktsional'-yök bülege "Zarä" (Şäfäq) Proton raketası yärdämendä cibärä. 7 dekaberdä İndevor şatlı yärdämendä Zarä modulenä AQŞ bülege "Unity" (Yuniti) totaştıra.
2000 yılda Zarä funk.-yök bülegenä "Zvezda" (Yoldız) xezmät module totaştırıla.
2000 yılda 2 noyäberdä Soyuz yök pilotlı qorabı Xalıqara ğälämi stantsiägä berençe ekipajnı iltä.
2001 yılda "Destini" AQŞ fänni bülege Xalıqara ğälämi stantsiägä totaştırıla.
2003 yılda bulğan Kolumbiä şatlı häläkätennän soñ yöklär Rusiäneñ "Progress" yök qorabları yärdämendä oçışlar yasala.
2007 yılda "Harmoniä" digän AQŞ bülege totaştırıla.
2008 yılda "Kolambus" digän Awrupa module häm "Kibo" digän Yaponiä module totaştırıla.
2009 yılda "Poisk" (Ezläw) digän dürtençe Rusiäneñ module totaştırıla.
2010 yılda "Rassvet" (Tañ) digän Rusiäneñ tikşerenü module Zarä (Şäfäq) bülegenä totaştırıla.
AQŞ idäräse 2024 yılğa qädär stantsiäne faydalanu waqıtın bilgeli.
Rusiä vitse-premyerı Rogozin äytelgänçä, 2020 yıldan soñ Rusiä stantsiäne faydalanunı suzmas.
Tözeleş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]2013 yılğa Xalıqara ğälämi stantsiägä 14 töp bülek kerä:
- Rusiäneke: "Zarä" (Şäfäq), Zvezda (Yoldız), Pirs, Poisk (Ezläw), Rassvet (Tañ)
- AQŞnıqı: Yuniti, Desteni, Kvest, Trankviliti, Kupola, Leonardo, Harmoniä
- Awrupa: Kolumbus, Yaponiä: Kibo
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Прямая трансляция с веб-камеры на Международной космической станции и слежение за орбитой
- Международная космическая станция в любительские телескопы
- РКК «Энергия». Международная космическая станция 2013 елның 22 август көнендә архивланган.
- ЦУП Федерального космического агентства: МКС 2018 елның 20 февраль көнендә архивланган.
- ЦУП Федерального космического агентства: Архив полётов к МКС 2014 елның 13 сентябрь көнендә архивланган.
- Дневник космонавта Максима Сураева 2013 елның 30 август көнендә архивланган.
- Компьютеры особого назначения: статья об используемых на МКС ЭВМ 2009 елның 5 февраль көнендә архивланган.
- Список онлайн сервисов для мониторинга передвижения и расчета координат МКС