Кыргызстанда экологик проблемалар

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Кыргызстанда экологик проблемалар latin yazuında])
Кыргызстанда экологик проблемалар
Дәүләт  Кыргызстан
 Кыргызстанда экологик проблемалар Викиҗыентыкта

Кыргызстанның төп экологик проблемалары 2007 елда кабул ителгән Кыргызстан Республикасының экологик куркынычсызлыгы концепциясендә күрсәтелгән, [1] экология һәм экологик сәясәт буенча әйләнә-тирә мохитне саклау өлкәсендә эш итүнең Милли планы (1995 ел), 2009—2011 елларга илнең үсеш стратегиясе һ.б. кебек башка документларда фикер алышалар.

Экологик куркынычсызлык концепциясе илнең экологик проблемаларын дөнья, төбәк һәм милли масштабларда карый.

Дөньядагы экологик проблемалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кыргызстанда бик күп экологик проблемалар тупланган, шул исәптән:

Глобаль җылыну, озон тишекләре, биотөрлелекне киметү һәм югалту көн тәртибендә торган глобаль экологик проблемалар исәбенә керә[2] .

  • Глобаль җылыну. Кыргызстан глобаль җылыну проблемасын таныды һәм 2003 елда климат үзгәрү турында БМОның Конвенциясенә карата Киот беркетмәсен ратификацияләде. Бәяләүләр буенча, илнең энергетика секторы углерод диоксидының гомуми санының якынча 2/3 чыгарган өчен җаваплы [3], абсолют чагылышында да бу сан, мөгаен, үсәчәк, гәрчә җитештерелгән гидроэнергия өлеше артса да. Кыргызстанда климат үзгәрү сәбәпле, дегляция проблемасы бар. Соңгы вакытта бозлыклар биләгән мәйдан 20% ка кимеде, һәм илдәге бозлыкларның 2100 елга кадәр юкка чыгуы куркынычы бар.
  • Озон катламының кимеүе. Кыргызстан озон катламының бетү проблемасын таныды һәм 2000-нче елда Монреаль протоколын һәм озон катламын саклау буенча Вена конвенциясен ратификацияләде.
  • Чүлләштерү . Ил чүлләшү проблемасын таныды һәм 1999 елда Берләшкән Милләтләр Оешмасының чүлләштерүгә каршы Конвенциясенә кушылды. Чүлләштерү Кыргызстан өчен чын куркыныч тудыра. 2009–2011 елларга илнең үсеш стратегиясе нигезендә, 10,6 млн. га авыл хуҗалыгы җирләренең 88% ы деградацияләнгән һәм бушап калуга дучар булган, туфракны яңадан тозлаштыру өлкәләре артты һәм 75% тәшкил итә, барлык сөрү җирләре, барлык көтүлекләрнең яртысы үсемлекләр һәм туфраклар буенча бозылган дип классификацияләнәләр.
  • Биологик төрлелекне югалту. Биологик төрлелек күзлегеннән, Кыргызстан дөньяда әйдәп баручы урынны били: ул барлык танылган хайваннар һәм үсемлекләрнең 1% ка якынына ия, шул ук вакытта аның мәйданы дөнья коры җиренең 0,13% ын тәшкил итә. Биотөрлелекне саклау буенча стратегия һәм гамәлләр планы нигезендә, биотөрлелек куркынычы кешенең антропоген эшчәнлеге белән бәйле һәм үз эченә яшәү тирәлеген үзгәртүне, артык файдалану, уңышны артык җыю, турыдан-туры үлем-китем  аркасында табигый берләшмәләрне фрагментацияләүне ала[4], аңа шулай уҡ әйләнә-тирә мохитнең пычрануы һәм климат үзгәрүе керә[5] . Экологик куркынычсызлык концепциясендә әйтелгәнчә, илдә биотөрлелекне йогынты ясый торган табигый факторлар исәбенә җирләрнең бушаюы һәм климат үзгәрү керә. Кыргызстан биотөрлелек проблемасын таныды һәм 1996 елда Биологик төрлелек турындагы конвенциягә кушылды.

Региональ экологик проблемалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Тау чыгару сәнәгате. Тау сәнәгате калдыклары Кыргызстанда да, күрше илләрдә дә әйләнә-тирә мохиткә турыдан-туры куркыныч тудыра. Зур биеклектә тау тирәлегендә урнашкан тау чыгару сәнәгате йөзләгән миллион тонна буш токым һәм калдык җитештергән, алар әйләнә-тирә мохитне авыр металлар, радиоактив материаллар һәм цианидлар белән даими пычрату чыганагы булып тора. Тау чыгару сәнәгате калдыкларының төп өлеше елга бассейннарында урнашкан, чөнки Кыргызстан җир тетрәү һәм туңу кебек табигый бәла-казаларга дучар булган тау илләренә карый, чик буе пычрану куркынычы зур. Кыргызстан һәм Казахстан, Үзбәкстан һәм Таҗикстанның чик буе районнарында моннан 5 миллион кеше зыян күрергә мөмкин.
  • Су җитмәү. Табигый ресурсларны бергә куллану - Урта Азия илләре өчен мөһим проблема. Кыргызстан һәм Таҗикстанның зур су ресурслары бар, алар Амудәрья һәм Сырдәрьә елгаларыннан үз башлангычларын ала торган шактый су ресурслары бар, алар Совет чорында Үзбәкстан, Казахстан һәм Төркмәнстан белән газ, нефть һәм электр алмашу өчен уртак булган. Әмма Нарын елгасында Камбарат плотинасы-1 һәм Сырдарья елгасындагы Токтогул ГЭСы кебек заманча плотиналар төзү проектлары Үзбәкстан һәм Казахстанның электр энергиясеннән артык югалуына һәм, димәк, Кыргызстанга һәм Таҗикстанга электр энергиясен экспортлау мөмкинлеген китергән. 1990-нчы еллар ахырына ресурсларны бүлүнең совет системасы тулысынча җимерелгән, һәм яңа система әле Үзәк Азия республикалары арасында сәяси килешү һәм ышанычсызлык аркасында кулланылмады [6] .

Милли экологик проблемалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Һаваны пычрату. Соңгы елларда шәһәр үзәкләрендә һаваның пычрануы җитди проблемага әйләнде. Һаваны пычратуның төп чыганаклары булып энергетика һәм төзелеш материаллары секторы, тау чыгару һәм эшкәртү сәнәгате, күмерне кулланучы торган йорт хуҗалыклары һәм транспорт тора. Һаваның сыйфаты начараюы табигый газ урынына ТЭЦда күмерне киң куллануга, өй хуҗалыкларында түбән сортлы ягулыкны куллануга һәм күп кенә иске, начар хезмәт күрсәтүче автомобильләр җәлеп ителгән транспорт чаралары паркының үсүенә бәйле.[1] .
  • Суның пычрануы. Су пычратуның төп чыганаклары булып сәнәгать юынты сулары, авыл хуҗалыгыннан юынты сулар, көнкүреш сулары, чүплекләр тора. Шәһәр чистарту суларын җыю системалары барлык шәһәр суларының якынча 70% җыя һәм юынты суларның 20% - ы гына чистарту корылмаларына ташлана[7] . Тагын бер проблема - соңгы 20-25 ел эчендә сизелерлек кимегән җир өстендәге су мониторинг челтәренең аз үткәрелүе.
  • Тау экосистемаларының бозылуы. Кыргызстан - таулы ил, аның 90% территориясе 1500 метрдан артык биеклектә урнашкан. Тау чыгару һәм инфраструктура проектлары, шулай ук авыл хуҗалыгы секторы ягыннан эре масштаблы технологик басым балансны бозуга һәм табигый бәла-казаларны тизләтүгә китерә.
  • Каты калдыклар белән идарә итү:
Сәнәгать калдыклары: Кыргызстанда 250 миллион кубометр агулы һәм радиоактив калдыклардан торган 92 тау чыгару предприятиесе урнашкан. 1999-2007 елларда әлеге участокларның мәйданы 189,3 гектардан 381 гектарга кадәр арткан.
Каты көнкүреш калдыклары: көнкүреш калдыклары белән идарә итү санитар һәм экологик таләпләргә туры килми, калдыкларны тиешле утильләштерү юк. Мәсәлән, 3,3 миллион кубометрга исәпләнгән Бишкәк чүп полигонында хәзерге вакытта 24 миллион кубометр көнкүреш калдыклары бар[8] .
  • Табигый һәм техноген катастрофалар. Кыргызстан территориясендә 20 дән артык табигать афәтләре бар, алар арасында җир тетрәүләр, шуышмалар, кар ишелмәче, су басулар, сазлыклар һ.б. бу кеше тормышына һәм сәламәтлегенә куркыныч тудыра һәм матди зыян китерә.
  • Урман мәйданнарының бөтенлеге . 2018 елда Кыргызстанда урман ландшафтларының бөтенлеге индексының уртача күрсәткече 10 илдән 8,86 тәшкил итте, бу исә аны 172 илдән 13 нче урынга куя[9] .

Тәкъдимнәр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Концепция экологической безопасности Кыргызской Республики (PDF), archived from the original (PDF) on 2011-07-22, retrieved 2021-07-17 
  2. ↑ Европейская экономическая комиссия ООН {{{башлык}}}(рус.) // Организация Объединённых Наций.
  3. ↑ Наргиза Рыскулова. Дым над Бишкеком. Почему столица Кыргызстана каждую зиму задыхается от смога (20 февраля 2020). 6 гыйнвар 2021 тикшерелде.
  4. ↑ Одна из основных причин смертности в Киргизии – плохая экология (16 января 2019). 2021-01-06 тикшерелгән.
  5. ↑ Kyrgyz Republic: Biodiversity Strategy and Action Plan
  6. ↑ International Crisis Group. "Water Pressures in Central Asia 2016 елның 20 май көнендә архивланган.", CrisisGroup.org. 11 September 2014. Retrieved 7 October 2014.
  7. ↑ UNECE's 2nd Environmental Performance Review of Kyrgyzstan
  8. ↑ Любовь Борисенко (18 марта 2020). Мусорный полигон столицы Киргизии угрожает безопасности людей. Российская газета. 2021-01-06 тикшерелгән.
  9. ↑ «{{{title}}}». ISSN 2041-1723.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

http://www.ekois.net

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кыргызстанда_экологик_проблемалар&oldid=3629598