Википедия:Tanılğan şäxes/Arxiv
- Шулай ук карагыз: WP:Tanılğan şäxes/Text һәм WP:Tanılğan şäxes/Namzätlär.
2014.05.12-25[вики-текстны үзгәртү]
Fridrix Wilhelm Nitsşe (1844, Rökeken, .svg){kind=small}
/.svg){kind=small}
Alman berlege - 1900, Weimar, .svg){kind=small}
/
Alman imperiäse) - Alman fiker iäse, fälsäfäçe, klassik filolog, kompozitor.
Fridrix Nitsşe Rökkendä (
Leyptsig yanında urnaşa) lüteran pastor ğailäsendä 1844 yılda tuğan. Almanlaştırılğan poläk näselennän çıqqan. 1862 yılda Bonn Universitetına kerä, anda teologiä häm fälsäfä uqıy. Soñraq Leiptsig Universitetına küçä. 24 yäşlek Nitsşe Bazel Universitetına klassik filologiä professorı xezmät urınına çaqırılğan. Frank-Pruss suğışı waqıtında 1870 yılda Nitsşe suğışqa barmas öçen Prussiä watandaşlığınnan baş tartqan.
Nitsşe üz fälsäfä täğlimatında äxlaqi, dini, mädäni, ictimaği-säyäsi nigezlärne şik astında quyğan. Aforistik stildä yazıp birelgän äsärlär küp bäxäslär tudırğannar.
2014.05.04-11[вики-текстны үзгәртү]
Jan-Jak Russo (frantsuzça Jean-Jacques Rousseau; 1712, 
Jeneva - 1778, Ermenonvil, 
Parij yanında) - frantsuz yazuçısı, fiker iäse. Xalıqnıñ däwlät eşe belän idärä itü formasın - turı demokratiäne uylap çığarğan, bu forma xäzergä köndä dä qullanıla, mäsälän 
Şweytsariädä.
Şulay uq muzıka belgeçe, köyyazar, botanik.
Russo qaraşı buyınça härber däwlät cämäğät kileşüe näticäsendä barlıqqa kilä. Xalıq - yuğarı xäkimiät iäse. Russo icatı tä'sirendä referendum töşençäse barlıqqa kilgän.
Russonıñ iñ tanılğan muzıkal' äsäre - "Awıl sixerçese" operası (fr).
Frantsiäneñ küpçelek kommunalarında Russo isemendäge uram bar, ilneñ "Jan Jak Russo" isemle köymäse bar.
2014.04.27-05.04[вики-текстны үзгәртү]
Adam Smit (inglizçä Adam Smith, 1723 -1790, Edinburg, Şotlandiä) - Şotlandiä iqtisadçısı, etik-fälsäfäçe, zamança iqtisadi teoriägä nigez saluçılarnıñ berse.
Kerkoldi şähärendä tamğaçı ğailäsendä tuğan. Glazgo Universitetın tämamlağan, Oksford kölliätendä uqığan. Edinburg, Glazgo Universitetında uqıtqan.
Smit iqtisadi qanunnar obyektivlığın yaqlağan. Smit eşkärtkän sistema irekle bazar eşen taswirlağan, eçke iqtisadi mexanizmnar (tışqı säyäsi idärä bulmağanda) nigezendä bazar mönäsäbätläre taswirlana. Bu qaraş älegä iqtisadi belem nigeze bulıp sanala.
Smit "iqtisadi adäm" häm "tabiği tärtip" mäsläklären täğbir itkän. Bu qaraşı buyınça adäm - böten cämğiätneñ nigeze bulıp sanala, ä keşeneñ totışı şäxsi tabış häm fayda belän bäyle ikän dip taswirlana.
2014.04.20-27[вики-текстны үзгәртү]
Albrext Dürer (almança Albrecht Dürer, 1471, Nürnberg - 1528) - alman rässamı, grafigı, ksilografiä iñ kürenekle Awrupa ostası bulıp sanalğan. Könbatış Awrupa Renessansınıñ böyek ostası. Tönyaq Awrupanıñ rässamnäre arasında berençe teoretigı. Çağıştırma antropometriägä nigez saluçı.
Bayernda zärkän ostası ğailäsendä tuğan. 1477 yıldan birle latin mäktäbendä uqıy. Başta ätise ulın zärkän hönäre belän qızıqsıdırırğa tırışa, läkin Dürer räsem sänğäte belän şöğelänäse kilä. 15 yäşlek Albrext ber Nürnberg rässamına Mixael Wolgemut'ka uqırğa bara.
Almaniä, Şveytsariä, İtaliä buylap säyäxät itä. Nürnberg şähärenä qaytıp, 1509 Nürberg Zur Şurasına itep saylana, 1518 yılda Dürer Augsburg reyxstagında Nürnberg wäkile bulğan.
.jpg)
Dürer üz iñ kamil "Melanxoliä" gravürasında "Sixerläw kvadratı" surätlägän. Şuşı kvadrat häm anıñ mäğnäse añlaşılmağan häm Dürer sere bulıp qala.
2014.04.13-20[вики-текстны үзгәртү]
İdegäy — (1352-1419) — Noğay Urdası xäkim näselenä nigez saluçıs, 1400-1419 yılda Altın Urda tömäne. Anıñ turı wärisları Yusupovlar häm Urusovlar kenäzläre.
1370-nçe yıllar azağında Tuqtamış xan belän ber däwerdä küzgä kürenä başlıy. Alar xätta dus bulalar, ber ük yazmış kiçerälär: ikese dä Orıs xan näselennän qaçıp, Aqsaq Timergä barıp sıyınalar. Ämma tora-bara alarnıñ araları bozıla häm äkrenläp qan doşmannarğa äwerelälär. Xan häm anıñ ulları belän İdegäy 16 tapqır suğışa, 1419 yılğı bäreleştä isä İdegäy üze dä, anıñ doşmanı — Tuqtamışnıñ ulı Qadıyrbirde dä häläk bulalar.
1409 yılnı İdegäy Mäskäwgä yaw çaba - Mäskäwñe çolğap ala, ämma näq şul çaqnı Saray-Batuda yañadan nizağ qupqanın, xan täxeten däğwalawçı tabıluın kilep xäbär itälär. İdegäy mäskäwlelärdän 3000 sum yolım ğına ala da Sarayğa qaytıp kitä.
2014.03.25-2014.04.12[вики-текстны үзгәртү]
Stepan Andrey ulı Bandera (ukrainça Степан Андрійович Бандера, 1909-1959) - Ukraina säyäsi eşleklese, ukrain millätçelegeneñ nigezläwçese häm ideologı, faşist Almaniä belän xezmättäşlek itüçe, suğış cinäyätçese, anıñ citäkçelegendä 5 million Könbatış Ukrainada torğan watandaşlar üterelgän Könbatış Ukrainada (Galitsiä) ukrain milli xäräkäteneñ citäkçeläreneñ berse, Ukrainanın bäysezlege öçen sovet häm bäysez Ukrain däwlätenen bar başqa doşmannarına qarşı köräşkän Ukrain millätçeläre oyışmasınıñ (Організація українських націоналістів (ОУН)) başlığı. Ukrainnarnı vengrlaştıru, poläkläşterü häm ruslaştıruğa, şulay uq kommunist ideologiäsenä qarşı köräşkän, küp qarşılıq tudırğan şäxes.
Avstro-Vengriä imperiäsenä kergän Galitsiä häm Lodomeriä patşalığın Kaluş rayonındağı Uxrınıv Strın (Uxrynyv Stryn ) isemle awılda (bügenge könge Ukraina) tua. Ätise Andriy Bandera, cirle ukrain grek-katolik çirkäwenen ber ruxanie, änise Miroslava şul uq awılındağı başqa ruxaninen qızı. Stepan balaçağın Uxrıniv Starıi awılında ätiläre-babaları yortında ütkärä. 1922 yılnın yazında änise ülä. 1927 yılda mäktäpne betergäç Çexoslovakiäneñ Podebradı şähärendäge Ukrain iqtisad häm texnologiä kölliätenä kerä, tik Poläk xökümäte ana ildän çığu öçen kiräkle käğäzlärne birmi. 1928 yılda Ukrain milläte şäxeslärenä açıq bulğan çikle uqu programmalar isemlegennän saylap, Bandera Lviv politexnik institutınıñ agronomiä programmasın buyınça uqırğa kerä.
Mäktäp häm yuğarı uqu yortında törle millätçe törkemnärdä aktiv qatnaşa. Polşa xökümätlärenen ukrainnarnı poläklaştıruğa, iqtisadi yaqtan poläk monopolialarğa qarşı köräşe däwamında terroristlıq aktların qullanuları öçen 1934 yılda qulğa alına. 1936-1939 yılda Polşa törmälärendä utıra. Stepan Bandera 1941 yılnın 30 iyün Lviv şähärendä yasalğan Bäysez Ukrain däwlätenen iğlan itelüe öçen cawaplı. Proklamatsiädän çigenergä telämägän Bandera 1941 yılnın 6 iyüldä qulğa alına häm 1944 yılnın sentäber ayına qädär Zaksenhauzen kontslagerendä utıra. 1959 yılda KGB agentı Bogdan Staşinskiy tarafınnan üterelä.
04.11.2012[вики-текстны үзгәртү]
Andrey Makareviç (рус. Андрей Вадимович Макаревич) (11 dekäbr 1953, Mäskäw) - Sovet häm Räsäy cırçısı, muzıkantı, şağire, rässame, prodüsere, rok-törkeme "Maşina Vremeni" citäkçese, Atqazanğan Räsäy artistı (1991), Xalıq Räsäy artıstı (1999) A. Makareviç 11 dekäbrendä 1953 yılda Mäskäwdä tuğan. Ätise Vadim Makareviç (belorus-polyak milläte) - Böyek Watan suğışınıñ veteranı, suğış ğäribe, Karel frontında qatnaşuçı, suğıştan soñ näqeşçe häm uqıtuçı bulıp eşlägän. Änise Ninä Makarevıç (Şuylovıç, yähüd milläte) - tabibä (ftiziätr) bulıp eşlägän.
1.09.2010[вики-текстны үзгәртү]
Baraq Husseyın Obama II — Amerika Quşma Ştatlarınıñ 44-çe prezidente.
Barack Obama çığışı belän Kenyadan bulğan möselman ber äti belän aqtänle Amerikalı ber änineñ ulı bularaq 1961 yılnıñ 4 avgust könne Amerika Quşma Ştatlarınıñ Hawaii ştatındağı Honolulu qalasında dönyağa kilde.
Obamanıñ änise häm ätise ätiseneñ çit il uquçısı bularaq kilgän Hawaiida tanıştı häm öylände. Yaña öyläneşkän par Obama äle 2 yäşendä genä bulğan çaqta ayırıldı. Harvard universitetında stipendiat bularaq uqığan äti Obama, 1965 yılda Kenyağa qaytıp, xökümät öçen eşlägän bulsa, änise isä şulay uq çit il studentı bulğan İndoneziyalı Lolo Soetoroğa kiyäwgä çığa.
Obamanıñ äti-änise ayırılğannan soñ barı tik ber tapqır qına Amerika Quşma Ştatlarına yasağan säyäxäte waqtında 1971 yılda küreşep söyläşkän ätise 1982 yılda Nairobidä avtomobil qazasında ülde. Änise isä, 1972 yılda ikençe irennän ayırılıp, Amerika Quşma Ştatlarına kire qayttı häm 1995 yılda analıq yaman şeşennän
20 iyun 2006[вики-текстны үзгәртү]
Evora Sezariya - 1941. 27. Augustta Cabo Verde'neñ São Vicente utırawındağı Mindelo port qalasında tuğan folklor cırçı xatın. Cesária "Yalanayaqlı diva" isemendä bilgele, çönki ul yarlı häm öysez watandaşlarğa solidarlığınnan säxnädä härwaqıt yalanayaqtan başqara.
Cesária Portugal fado janrınnan kilep çıqqan Kreol-Portugal telendä başqarala torğan morna isemle moñlı janr patşası, ul sentimental sağışılı häm moñlı xalıq cırların gitara, cavaquinho, skipka, akkordion häm klarnet akustik tawışları akkompanementı belän qatnaştırıp cırlí. Évora'nıñ Cabo Verde blüze – ilneñ qatı häm ozın taríxı, izoläsiä häm qollıq taríxı turında, şulay uq ul emigrasiä turında – Cabo Verde xalqınnıñ öçtän ikese çit illärdä yäşi.
Évora'nıñ tawışı – melanxolik häm yağımlı, beraz qarlıqqan, ayırım süzlärenä basıp yasap Cesária'nıñ emosional täğbirene tapşıra. Xättä tamaşaçılar Évora'nıñ telen añlamílar da, alarnı başqaruına ap-açıq xisläre tarta. Däwamı...ülde. Obamanıñ äni yağınnan 1 ügi bertuğanı, äti yağınnan isä 7 ügi bertuğanı bar.
4 mart 2006[вики-текстны үзгәртү]
Karadjordje, yä Karađorđe (Kirill älifbasında: Карађорђе), (1768, 3. Nöyäber? – 1817, 13. Yül) ul Ğosman İmperiäsenä qarşı Berençe Serb Fetnäse citäkçese, Serbiäneñ Karadjordjević näselenä nigez saluçı bulğan. Đorđe (George) Petrović (Ђорђе Петровић) bulıp tua. Qoñğırt çäçle buluı säbäple, Đorđe'ğa Qara (Törekçä: Kara) quşamatı birelä.
Karadjordje Viševci awılında tua häm balaçağında kötüçe bulıp eşli. 1787. yılda Törekne üterüdän soñ ul Habsburglar Austriäsenä qaça häm Freikorps'qa kerep, 1787-1791. yıllardağı Austro-Törek Suğışında qatnaşa. Sistova solıxınnan soñ, ul Serbiägä qayta häm Topolada urnaşıp, mal kötep, säwdä belän şöğellänep, görlep yäşi häm oçraqlı räweştä Hayduklarğa quşa. Däwamı...
26 ğınwar 2006[вики-текстны үзгәртү]
Roman Arkadieviç Abramoviç, Çukotka gubernatorı, Räsäy oligarxı, Forbes mäğlümätläre buyınça Räsäydä baylıq buyınça ikençe keşe, anıñ mullığı berniçä milliard dollar bilgelänä.
1966. yılnıñ 24. Öktäberendä Saratov şähärendä tua. Anası İrina Vasilyevna, Saratov çığışı belän, Sıktıvkarda yäşi häm Roman 1,5 yäşle bulğanda ülä. Atası Arkadi Naximoviç Sıktıvkar sovnarxozında (milli xucalıq şurasında) eşli häm Roman 4 yäşle bulğanda tözeleştä bulğan avariä näticäsendä häläk bula. Yätim Romannı atasınıñ bertuğanı Leyba Naximoviç üz ğäiläsenä ala. Romannıñ yäşüsmer çağı Komi Cömhüriätendä ütä. 1983. yılda Roman Abramoviç 2. şähär mäktäben tämamlí, İndustrial institutına uqırğa kerä, ike kurs uqırğa citeşä, institutnı betermägän Abramoviçnı Sovet Armiäsenä alalar. Armiädä Abromoviçqa anıñ sport belän mawığu bulışa. Ul futbal komandasın nigezli, anıñ bulışı belän xärbi bülektä üzeşçän sänğät barlıqqa kilä. Armiädän soñ Abramoviç ber Mäskäw institutına kerä, anı tämamlamí. Şundí uq waqıtta "Uyut" ("Yäm") kooperativın oyıştıra, bu kooperativda polimerlardan uyınçıqlar yasílar. Soñraq, kooperativ buyınça xezmättäşlär "Sibneft"neñ citäkçelek buını bulıp kiläçäklär... Däwamı
25 iyul 2005[вики-текстны үзгәртү]
Jean Charles de Menezes (7. Ğínwar, 1978–22. Yül, 2005) Londonnıñ könyağında urnaşqan Tulse Hill bistäsendä yäşäwçe elektrikçe ide. Rom Katolige, Barziliädäge Gonzaga, Minas Gerais'tä tuğan Menezes Britaniädä 3 yıl däwamında yäşägän. 21. Yül Londonnı bombalaw säbäple pülisä höcüme näticäsendä terrorist bulmağan De Menezes atıp üterelgän.
Antoine de Saint-Exupéry (29. Yün, 1900 - 31. Yül, 1944) ul Fransía yazuçısı wä oçqıççı ide.
Antoine Marie Roger de Saint-Exupéry Lyon şähärendä yäştä bulğan inde ğäilädä tua. Başlanğıç mäktäben tamamlağaç, míğmarlıq öyränü öçen École des Beaux-Arts uqırğa kerä. 1921. yılda ul xärbi xezmät safına basa wä oçqıççığa öyränü öçen ul Strasbourg şähärenä cibärelä. Kiläse yılda ul röxsätnämä iäse bula wä aña xärbi oçqıçta eşlärgä täqdim itälär, ämma ğäiläse ríza bulmağaç, ul Paris şähärendä şirkät eşendä qaldırıla. Anıñ eşe tarqala, wä kiläse berniçä yıl eçendä fälän eş almaştıra...
Adam Olearius (yaqınça 1599-1671), Alman säyäxätçese. 1633-1634. yıllarda Schleswig-Holstein ilçelege belän Räsäygä kilä. 1635-1639. yıllarda İdel buylap İranğa barıp qayta. İke märtäbä Qazanda tuqtalış yasí, şähär küreneşlären surätli (1636-1638).
Mendeleyev Dmitri İvanoviç (Urısça: Менделеев Дмитрий Иванович) (1834-1907), ximik, ensiklopädist-ğälim, cämäğät eşleklese, Peterburg Fännär Akademisenıñ möxbir äğzası.
Ximik elementläreneñ anıñ iseme belän atalğan periodik qanunın aça. 1857-1890. yıllarda Peterburg Universitätendä, professor. Fundamental xezmätläre ğomumí ximiä, ximik texnologí, fizika, metrologí, hawada oçu, meteorologí, awıl xucalığı, iqtisad, xalıq mäğärife h.b. ölkälärgä qarí. Räsäydä organik ximiädän berençe däreslek, "Ximiä nigezläre" digän klassik xezmät autorı.
.
Adolf Hitler (20. Äpril, 1889 - 30. Äpril, 1945) Nazi Almanía diktatorı häm Nazi Firqäse citäkçese buldı. 1933-1945. yıllarda ul da Almanía kanslerı, xökümät başlığı häm däwlät başlığı bulıp eşli. Dönya taríxında Hitler iñ däräcäle citäkçelärdän berse. Hitler yärdämendä üskän Xärbi-İndustrial Kompleks Almaníanı 1. Bötendönya Suğışı arqasında iqtisadi problemnärennän soñ ayaqqa bastıra. Şulay uq waqıtta Hitler xökümäte Awrupınıñ zur öleşen tikşerä. Hitlerneñ armísı qoral taşlawğanğa qädär, ul üz-üzen Berlindä üterä.
Hitler Holokostnıñ başlap cibärüçelärdän berse, 1939. yılda 2. Bötendönya Suğışınıñ töp oyıştıruçı. Hitler arqasında berniçä distä million keşe wafat bulalar.