Зыялылар
 |
Бу мәкаләдә хаталар һәм/яки ялгышлыклар бар. Мәкалә эчтәлегенең татар теле грамматик нормаларына туры килүен тикшерергә кирәк.
|
Зыялылар (яки Интеллигенция, халыкара әйләнешкә рус теленнән алынмасы[1][2] интеллигенция аркылы керә, Калып:IPA-ru; латынча: intelligentia):
- Инглиз телле Википедияда: Интеллигенция - эшчәнлекләре мәдәниятны үстерүгә һәм таратуга юнәлтелгән комплекс интеллектуаль һәм иҗади эшчәнлек белән шөгыйлләнгән кешеләрдән торучы җәмгыяви сыйныф, үзләренә якын булган интеллектуаллар һәм җәмгыяви төркемнәрне ала (мәсәлән, рәссамнар һәм мәктәп укытучылары). Бу термин башта күбрәк Россия, соңгырак Советлар Берлеге контекстында кулланылды. Таррак мәгънәсе аерым интеллектуалларның төркемнәренең үзбилгеләнүләренә бәйле.[3]
- Оксфорд сүзлекләре онлайн: Интеллигенция - интеллектуаллар яки югары белемле кешеләр төркеме, аеруча мәдәни яки сәяси тәэсире булган берлек буларак каралганда.[4]
- Merriam-Webster сүзлеге онлайн: Интеллигенция - сәнгәти, җәмгыяви яки сәяси авангард яки элита әгъзәләре булган интеллектуаллары.[5]
Төшенчәнең тарихы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Интеллектуаль элитаны аерым җәмгыяви сыйныф буларак күрү төшенчәсе тарих өчендә борыңгы заманнардан күзәтелә. Үрнәкләр буларак фәлсәфәче патшалар, Платонның Җөмһүрият саклаучылары һәм хәзер тарих һәм мәдәният саклаучылары буларак күренгән урта гасыр Европа монахлары.
"Интеллигенция" терминының беренче кулланылышы Россия империясендә XIX гасырның беренче яртысында урын ала. Мәсәлән, Василий Жуковский бу сүзне үзенең 1836 елгы көндәлегендә куллана. Пруссия патшалыгы өлеше булган Бөек Польшада термин бүгенгесенә якын мәгънәдә поляк фәлсәфәче Карол Либелт тарафыннан алга сөрелгән иде, Польша фәнни даирәләрдә аеручa 1844 елда аның O miłości ojczyzny (Туган якны сөю турында) әсәренең бастырылуыннан соң киң тарала. Бу хезмәтендә Либелт "интеллигенция"не халыкка үрнәк күрсәтүче галим, укытучы, дини хезмәтче, инженерлар һәм барлык үзләренең югарырак гыйлемнәре кушканча башкаларга үрнәк күрсәтүче укымышлы халык әгъзалары буларак билгели. Шулай ук бу термин белән аны 1860нчы еллар дәвамында актив кулланып популяштырган рус язучысы Петр Боборыкин бәйле - 1904 елда ул үзен анарга исем бирүчесе дип билгеләгән иде. Шулай бу термин инглизчәгә һәм берничә башка телгә кергән.
Шулай ук интеллектуаллар яки укымышлы кешеләрдән торган элита сыйныфларның барлыкка килүе башка Европа илләрендә дә күзәтелә (мәсәлән, "intellectuels" Франциядә һәм "Gebildete" Алманиядә).
Нобель премиясе номинанты, фәннәр докторы Виталий Тепикин билгеләгән интеллигенция билгеләре:
1) үз заманы өчен алдынгы булган әхлакый идеаллар, якыныңа сизгерлек, чагылышларында такт һәм йомшаклык;
2) актив акыл эше һәм өзлексез үзлегеңнән белем алу;
3) үз халкыңа ышануга һәм кече һәм зур Ватанга карата ихлас, бетмәс – төкәнмәс мәхәббәткә нигезләнгән патриотизм;
4) интеллигенциянең барлык отрядларының (күпләр уйлаганча, аның сәнгать өлешенең генә түгел) иҗади арымый-талмый эшләве, фидакарьлек;
5) бәйсезлек, үз-үзеңне белдерү ирегенә омтылу һәм анда үзеңне табу;
6) гамәлдәге хакимияткә тәнкыйди караш, гаделсезлекнең, антигуманизмның, антидемократизмның теләсә нинди күренешләрен гаепләү;
7) иң кыен шартларда вөҗдан биргән ышануларыңа тугрылык һәм хәтта үз-үзеңнән ваз кичүгә омтылу;
8) чынбарлыкны бертөрле аңламау, ә кайчакта-һәм консерватизм чагылышына;
9) тормышка ашмаганлык (реаль яки тоелган) аркасында үпкәләү хисе, бу кайчакта интеллигентның чикле йомыклыгына китерә;
10) вакыт-вакыт аңламау, интеллигенциянең төрле отрядлары, шулай ук бер отряд вәкилләренең бер-берсен кабул итмәве, бу эгоизм һәм импульсивлык өянәге белән килеп чыга (ешрак сәнгать интеллигенциясенә хас).[6]
Рус марксистларның концепциясе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Советлар Берлеге
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1977нче ел татар телле чыганакларда: Фән, техника һәм мәдәниятнең төрле өлкәсе буенча белем алган һәм шул өлкәдә даими рәвештә акыл хезмәте белән көн күрүче кешеләрдән торган җәмгыяви катлау.[7]
Киңрәк кулланылыш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ intelligentsia on Merriam-Webster Online
- ↑ Etymological definition of words derived from Latin word "intelligentsia" on etymonline.com
- ↑ en:Intelligentsia соңгы карау вакыты 6 May 2012, 03:18 UTC.
- ↑ Оксфорд сүзлекләре онлайн:intelligentsia 2012 елның 2 май көнендә архивланган..
- ↑ Merriam-Webster сүзлеге онлайн:intelligentsia.
- ↑ Tepikin, V. (2006). Culture and intelligentsia. Ivanovo: Ivanovo University Press
- ↑ Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. Казан:ТКН, 1977. 1нче том. 398 бит.
- Boborykin, P.D. Russian Intelligentsia In: Russian Thought, 1904, # 12 (In Russian; Боборыкин П.Д. Русская интеллигенция// Русская мысль. 1904. №12;)
- Zhukovsky V. A. From the Diaries of Years 1827-1840, In: Our Heritage, Moscow, #32, 1994. (In Russian; Жуковский В.А. Из дневников 1827–1840 гг. // Наше наследие. М., 1994. №32.)
- The record dated by February 2, 1836 says: "Через три часа после этого общего бедствия ... осветился великолепный Энгельгардтов дом, и к нему потянулись кареты, все наполненные лучшим петербургским дворянством, тем, которые у нас представляют всю русскую европейскую интеллигенцию" ("After three hours after this common disaster... the magnificent Engelhardt's house was lit up and coaches started coming, filled with the best Peterburg dvoryanstvo, the ones who represent here the best Russian European intelligentsia.") The casual, i.e., no-philosophical and non-literary context, suggests that the word was in common circulation.