Сүәеш каналы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Сүәеш каналы latin yazuında])
Галәмнән күренеш

Сүәеш каналы (гар. قناة السويس,‎‎ Qanā al-Suways) – Урта диңгез белән Кызыл диңгезне тоташтыручы кораблар үтеп йөри торган шлюзсыз канал. Ике кыйтганы аерып торучы тар гына Сүәеш муены өстенә корылган. Канал Европадан Һиндстанга иң якын су юлын ача. Африка ярлары буйлап бару 8 мең км.-га озынрак. Бу каналның Якын Көнчыгышта да, дөньяда да сәяси, икътисади роле зур. Ул кораблар йөреше өчен 1869 елның 17 ноябрендә ачыла. Төп портлары – Порт-Сәед (Būr Sa'īd) һәм Сүәеш (al-Suways). Каналның идарәсе Порт-Фуадта (бур Фуад), Порт-Сәеднең каршы ягында урнашкан. Канал буенда, Крокодил күле тирәсендә Мисырның зурлыгы буенча өченче шәһәре, сәнәгать үзәге — Исмаилия урнашкан.

Канал Синай ярымутравыннан көнбатышрак урнашкан, озынлыгы 163 км, тирәнлеге 20 м.

Канал ачылганчы йөкләрне Урта диңгездә бушатып, коры җир буйлап Кызыл диңгез ярына ташыганнар. Шул ук юл белән күпсанлы хаҗилар дә барганнар.

Канал ике өлештән тора: Зур Ачы Күлдән көньякта һәм төньякта урнашкан.

Сүәеш каналы идарәсе мәгълүматлары буенча аны эшләтүдән килгән чыгымнар 2010 елда 4,5 млрд АКШ доллары тәшкил итте. Димәк, каналның Мисыр бюджетына кертеме туризмнан (13 млрд) калышып, икенче урында тора. Канал аша ел саен 18-20 мең кораб уза.

Ачы зур күл аша канал б.э. кадәр 500 елда Фарсы иле патшасы Дарий вакытында төзелә. Мисырның яңа хуҗалары – эллин патшалыгы һәм Рим императорлары да каналны кораблар йөрерлек хәлдә тоталар. 776 елда Мансур хәлиф каналны тулысынча күмеп куярга боера.

1798 елда Мисырга сугыш белән килгән Наполеон Бонапарт галимнәренә канал төзү проектын ясарга куша, ләкин тегеләр исәпләүләрдә ялгышлык җибәрәләр һәм проект булдырылмый кала.

Төркия хөкүмәте рөхсәте белән 1858 - 1869 елларда Франция белән берлектә Сүәеш каналы төзелә. Француз эшмәкәре Лессепс нигезләгән Сүәеш каналының уртак ширкәтендә Мисыр хөкүмәтенең 44% өлеше була, Франциянең – 53%. Төп капитал 200 млн франкка тиң була. Чиста табышның 15% Мисырга китә, 74% - Европа акционерларына, ширкәт нигезләүчеләренә – 10%. Канал 1869 елның 17 ноябрендә ачыла ачыла. Шул уңайдан Италия композиторы Джузеппе Верди «Аида» операсы (1871) язарга боертма ала.

Проект зур техник авырлыкларга очрый. Эшчеләрне су белән тәэмин итү өчен аерым канал сузарга кирәк була, чөнки 1600 дөя көтүе дә моны эшли алмый. Төзелештә даими 20-40 мең эшче көч куя. Күпчелеге ярлы мисырлылар булса, Европа кешеләре дә була.

200 миллион тиз бетә, ул Мисыр патшаларын майлауга, Европа эчендәге рекламага һәм ширкәт әһелләренең үзләренә тотылып бетә. 1872 елга канал бәясе 475 миллионга җитә.

Бу һәм башка төзелешләр аркасында Мисыр Европа банклары алдында бурычларга бата. Җыелган бурычлар Исмәгыйль пашаны 1875 елда канал акцияләренең Мисыр өлешен Бөекбритания хөкүмәтенә сатарга мәҗбүр итә. Инглизләр, каналны контроль астында тоту өчен 1882 елда Мисырны тулысынча басып алалар.

Җамал Габдел-Насыйр (Мисыр президенты) Асуан гидротөененең Югары буасын төзү максаты белән Сүәеш каналыннан узучы кораблардан салым җыю өчен аны чит ил акционерларыннан Мисыр файдасына тартып ала. Бөекбритания, Франция һәм Исраил моның белән килешмичә, хәрби низаг оештыралар һәм Сүәеш каналын басып алалар. Ләкин БМО һәм ССРБ басымы астында, АКШның низагка кысылмавы шартларында, өч ил баскыннары китәргә мәҗбүр ителә. Канал өлешчә туздырыла, кораблар канал төбенә батырылган һәм канал буйлап хәрәкәт тоткарланган. Канал йөрер өчен БМО ярдәме белән 1957 елның 24 апрелендә ачыла. БМО хәрби көчләре (UNEF) Синай ярымутравына һәм канал буена урнаштырыла.

Шул каналны үзенеке итмәкче булып Исраил Синай ярымутравын 1967 елда басып ала. Тик талканын коры тоталар – Советлар Союзы ярдәме белән баскыннарны илдән куып чыгаралар. Исраил белән Мисыр арасында солых килешүе имзалаганчы (1979) канал буйлап Исраил кораблары үтә алмый.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]