Axämenid Däwläte
Borınğı Farsı İle Borınğı İran | |
![]() | |
Başqala | |
---|---|
räsmi tel |
borınğı farsı, aramey, elam, akkad telläre |
Din | |
İdärä itü tärtibe |
Feodal' Monarxiä |
Tarix |
|
İdärä büleneşe |
20 satrapiä |
Aqça |
Darik |
Axämenid Däwläte yä Borınğı Farsı İle yä Borınğı İran yä Axämenid mämläkäte yä Axämenid imperiäse (borınğı farsı Ariyānām Xšaçam - Arilär Däwläte)- VI-IV b.e.q. ğasırda bulğan Axämenid farsı dinastiäse buldırğan borınğı däwlät. Aziädä urnaşqan. Borınğı İrannıñ bik möhim tarixi däwere.
Farsı çığışı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Farsı xalqı - XV ğasırda b.e.q. Könçığış İranğa Üzäk Aziädän kilgän ariy küçmä qäbiläläre.
İranlı borınğı ezläre Tuwada tabılğan.
Farsılar-ariylär II-I meñ b.e.q. Zagros, Persida cirendä utırğannar. Farsı basımı yoğıntısında Ässiriälelär, elamit, xaldey qäbiläläre kitärgä mäcbür bulğan.
Zaratustra zamanında farsılar turanlı qäbilälärennän ayırılıp çıqqannar.
Şul waqıtta farsı töp dine - Zoroastrizm.
İran iseme çığışı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Bügenge İran ataması (farsı ايراﻥ) urta farsı telendä Erān avesta telendä Airyāna süzennän kilep çıqqan. Airyāna süze borınğı iranlılar üzisemennän Arya häm avesta telendä airyanam dahyunam - Arilär İle isemennän kilep çıqqan.
Axämenid idärä itkän çorda borınğı İran töşençäse «Aryānam Dahyunam» borınğı farsı töşençesenä «Aryānam Xšaθram» - Ariylär Däwläte üzgärtelä.
Arşakid idärä itkän çorda (250 — 224 b.e.q.) il iseme - Aryānšaθr / Aryānšahr - Ariylär Patşalığı.
Sasanidlar däwläte (224—651 b.e.q.) üziseme - Erānšahr - Ariylär Patşalığı.
İranlılar üziseme - irani.
1935 yılğa qädär dönyada Farsı İle (Persiä) dip yörtelä.
1935 yılda Reza şah idärä itkän waqıttan dönyada il - İran dip yörtelä.
İdärä büleneşe[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Axämenidlar idärä itkän çorda Farsı İmperiäse bilämäläre Yunanstannan (Grek İle) häm Liviä Hindstanğa qädär cäyelgän, 20 satrapiägä bülengän.
Tarix[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
884 b.e.q. - Assiriä patşası Salmanasar III Parsa turında telgä ala.
674 b.e.q skiflar Yaqın Könçığışqa höcüm itälär. Skif höcüme yärdämendä Deyok Midiä däwlätenä nigezli. Ekbatana - il başqalası.
Dinastiä tarixı Axämen idäräsennän başlana. Anıñ näselennän Böyek Kir (558-530 b.e.q.) çıqqan, Parsa häm Anşana tiräsendä ere Farsı İmperiäsenä nigez sala.
550-549 b.e.q. - Midiä ilen basıp alu.
545-539 b.e.q. - Üzäk Aziäne basıp alu.
539 b.e.q. - Vavilon şähären basıp alu.
521-486 b.e.q. - Dariy I idärä itkän çor. Parsa şähären tözelü.
519-512 b.e.q. - Frakiä, Makedoniä, Hindstan illären basıp alu.
500-496 b.e.q. - Grek (Milet) kütäreleşe.
480 b.e.q. - Kserks ğäskäre Grek İlenä höcüm itä.
490 b.e.q. - Marafon suğışı. Miltiad citäklägän grek ğäskäre ciñä.
334 b.e.q. - Aleksandr Makedoniäle Axämenid mämläkätenä höcüm itä.
331 b.e.q. - Gavgamela suğışında İskändär Zölqarnäyn ciñgännän soñ Farsı mämläkäten Böyek Aleksandr buysındırğan.
Mäşhür patşaları[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Kir I (640-580 b.e.q.)
- Kir II (559-530 b.e.q.) - Farsı İmperiäsenä nigez saluçı
- Dariy I (552-486 b.e.q.)
- Artakserks I (464-424 b.e.q.)
- Kserks II (424 b.e.q.)
- Dariy II (423-404 b.e.q.)
Ädäbiät[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011. 1112 стр. — ISBN 978-5-86218-496-9
- «Персидская держава» — посвящена Ахеменидам:
- Глава 1. Ранняя история мидийцев и персов и Ахеменидская держава до смерти Камбиса (Т. Кайлер Янг-мл.)
- Глава 2. Укрепление державы и достижение пределов её роста при Дарии и Ксерксе (Т. Кайлер Янг-мл.)
- Глава 3. Основные регионы Персидской державы
- Глава 3a. Вавилония от Кира до Ксеркса (Амели Курт)
- Глава 3b. Сирия-Палестина под властью Ахеменидов (И. Эф‘Аль)
- Глава 3с. Центральная Азия и Восточный Иран (Анри-Поль Франкфор)
- Глава 3d. Страны Инда (А.-Д.-Х. Бивар)
- Глава 3e. Анатолия (М. Меллинк)
- Глава 3f. Персия в Европе (помимо Греции) (А. Фол и Н.-Дж.-Л. Хэммонд)
- Глава 3g. Египет в период с 525 до 404 г. до н. э. (Дж. Д. Рэй)