Axämenid Däwläte

Borınğı Farsı İle

Borınğı İran
Axämenid mämläkäte
Ariyānām Xšaçam
(Ariylär İle)
**550 b.e.q. — 330 b.e.q.**

İmperiä
	Borınğı Farsı İle; Borınğı İran; Axämenid mämläkäte; Ariyānām Xšaçam ; (Ariylär İle); 550 b.e.q. — 330 b.e.q. ; İmperiä
Kir patşası bayrağı	Bayraq
Başqala	Persepol, Pasargad, Suza, Ekbatana, Vavilon
räsmi tel	borınğı farsı, aramey, elam, akkad telläre
Din	Zoroastrizm
İdärä itü tärtibe	Feodal' Monarxiä
Tarix	550 b.e.q. - Barlıqqa kilü; 490 b.e.q. - Marafon suğışı. Miltiad citäklägän grek ğäskäre cinä.; 331 b.e.q. - Gavgamela suğışında İskändär Zölqarnäyn ciñgännän soñ Farsı mämläkäten Böyek Aleksandr buysındırğan.;
İdärä büleneşe	20 satrapiä
Aqça	Darik
	Үрнәк: Карау • Бәхәс • Үзгәртү

Persepol - mämläkät başqalası. Dariy sarayı.

Axämenid İmperiäse çäçäk atu däwerendä, 500 b.e.q.

Axämenid Däwläte yä Borınğı Farsı İle yä Borınğı İran yä Axämenid mämläkäte yä Axämenid imperiäse (borınğı farsı Ariyānām Xšaçam - Arilär Däwläte)- VI-IV b.e.q. ğasırda bulğan Axämenid farsı dinastiäse buldırğan borınğı däwlät. Aziädä urnaşqan. Borınğı İrannıñ bik möhim tarixi däwere.

Farsı çığışı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Farsı xalqı - XV ğasırda b.e.q. Könçığış İranğa Üzäk Aziädän kilgän ariy küçmä qäbiläläre.

İranlı borınğı ezläre Tuwada tabılğan.

Farsılar-ariylär II-I meñ b.e.q. Zagros, Persida cirendä utırğannar. Farsı basımı yoğıntısında Ässiriälelär, elamit, xaldey qäbiläläre kitärgä mäcbür bulğan.

Zaratustra zamanında farsılar turanlı qäbilälärennän ayırılıp çıqqannar.

Şul waqıtta farsı töp dine - Zoroastrizm.

İran iseme çığışı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Kserks I üz sarayı yanında, Persepol, İran

Dariy I çülmäktä suräte

Bügenge İran ataması (farsı ايراﻥ‎) urta farsı telendä Erān avesta telendä Airyāna süzennän kilep çıqqan. Airyāna süze borınğı iranlılar üzisemennän Arya häm avesta telendä airyanam dahyunam - Arilär İle isemennän kilep çıqqan.

Axämenid idärä itkän çorda borınğı İran töşençäse «Aryānam Dahyunam» borınğı farsı töşençesenä «Aryānam Xšaθram» - Ariylär Däwläte üzgärtelä.

Arşakid idärä itkän çorda (250 — 224 b.e.q.) il iseme - Aryānšaθr / Aryānšahr - Ariylär Patşalığı.

Sasanidlar däwläte (224—651 b.e.q.) üziseme - Erānšahr - Ariylär Patşalığı.

İranlılar üziseme - irani.

1935 yılğa qädär dönyada Farsı İle (Persiä) dip yörtelä.

1935 yılda Reza şah idärä itkän waqıttan dönyada il - İran dip yörtelä.

İdärä büleneşe[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Axämenidlar idärä itkän çorda Farsı İmperiäse bilämäläre Yunanstannan (Grek İle) häm Liviä Hindstanğa qädär cäyelgän, 20 satrapiägä bülengän.

Tarix[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

884 b.e.q. - Assiriä patşası Salmanasar III Parsa turında telgä ala.

674 b.e.q skiflar Yaqın Könçığışqa höcüm itälär. Skif höcüme yärdämendä Deyok Midiä däwlätenä nigezli. Ekbatana - il başqalası.

Dinastiä tarixı Axämen idäräsennän başlana. Anıñ näselennän Böyek Kir (558-530 b.e.q.) çıqqan, Parsa häm Anşana tiräsendä ere Farsı İmperiäsenä nigez sala.

550-549 b.e.q. - Midiä ilen basıp alu.

545-539 b.e.q. - Üzäk Aziäne basıp alu.

539 b.e.q. - Vavilon şähären basıp alu.

521-486 b.e.q. - Dariy I idärä itkän çor. Parsa şähären tözelü.

519-512 b.e.q. - Frakiä, Makedoniä, Hindstan illären basıp alu.

500-496 b.e.q. - Grek (Milet) kütäreleşe.

480 b.e.q. - Kserks ğäskäre Grek İlenä höcüm itä.

490 b.e.q. - Marafon suğışı. Miltiad citäklägän grek ğäskäre ciñä.

334 b.e.q. - Aleksandr Makedoniäle Axämenid mämläkätenä höcüm itä.

331 b.e.q. - Gavgamela suğışında İskändär Zölqarnäyn ciñgännän soñ Farsı mämläkäten Böyek Aleksandr buysındırğan.

Mäşhür patşaları[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Kir I (640-580 b.e.q.)
Kir II (559-530 b.e.q.) - Farsı İmperiäsenä nigez saluçı
Dariy I (552-486 b.e.q.)
Artakserks I (464-424 b.e.q.)
Kserks II (424 b.e.q.)
Dariy II (423-404 b.e.q.)

Ädäbiät[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011. 1112 стр. — ISBN 978-5-86218-496-9

«Персидская держава» — посвящена Ахеменидам:
Глава 1. Ранняя история мидийцев и персов и Ахеменидская держава до смерти Камбиса (Т. Кайлер Янг-мл.)
Глава 2. Укрепление державы и достижение пределов её роста при Дарии и Ксерксе (Т. Кайлер Янг-мл.)
Глава 3. Основные регионы Персидской державы

Глава 3a. Вавилония от Кира до Ксеркса (Амели Курт)
Глава 3b. Сирия-Палестина под властью Ахеменидов (И. Эф‘Аль)
Глава 3с. Центральная Азия и Восточный Иран (Анри-Поль Франкфор)
Глава 3d. Страны Инда (А.-Д.-Х. Бивар)
Глава 3e. Анатолия (М. Меллинк)
Глава 3f. Персия в Европе (помимо Греции) (А. Фол и Н.-Дж.-Л. Хэммонд)
Глава 3g. Египет в период с 525 до 404 г. до н. э. (Дж. Д. Рэй)