Axämenid Däwläte

Borınğı Farsı İle Borınğı İran Axämenid mämläkäte Ariyānām Xšaçam (Ariylär İle) 550 b.e.q. — 330 b.e.q. İmperiä
Kir patşası bayrağı	Bayraq
Başqala	Persepol, Pasargad, Suza, Ekbatana, Vavilon
räsmi tel	borınğı farsı, aramey, elam, akkad telläre
Din	Zoroastrizm
İdärä itü tärtibe	Feodal' Monarxiä
Tarix	550 b.e.q. - Barlıqqa kilü 490 b.e.q. - Marafon suğışı. Miltiad citäklägän grek ğäskäre cinä. 331 b.e.q. - Gavgamela suğışında İskändär Zölqarnäyn ciñgännän soñ Farsı mämläkäten Böyek Aleksandr buysındırğan.
İdärä büleneşe	20 satrapiä
Aqça	Darik

Persepol - mämläkät başqalası. Dariy sarayı.

Axämenid İmperiäse çäçäk atu däwerendä, 500 b.e.q.

Axämenid Däwläte yä Borınğı Farsı İle yä Borınğı İran yä Axämenid mämläkäte yä Axämenid imperiäse (borınğı farsı Ariyānām Xšaçam - Arilär Däwläte)- VI-IV b.e.q. ğasırda bulğan Axämenid farsı dinastiäse buldırğan borınğı däwlät. Aziädä urnaşqan. Borınğı İrannıñ bik möhim tarixi däwere.

Farsı çığışı

Farsı xalqı - XV ğasırda b.e.q. Könçığış İranğa Üzäk Aziädän kilgän ariy küçmä qäbiläläre.

İranlı borınğı ezläre Tuwada tabılğan.

Farsılar-ariylär II-I meñ b.e.q. Zagros, Persida cirendä utırğannar. Farsı basımı yoğıntısında Ässiriälelär, elamit, xaldey qäbiläläre kitärgä mäcbür bulğan.

Zaratustra zamanında farsılar turanlı qäbilälärennän ayırılıp çıqqannar.

Şul waqıtta farsı töp dine - Zoroastrizm.

İran iseme çığışı

Kserks I üz sarayı yanında, Persepol, İran

Dariy I çülmäktä suräte

Bügenge İran ataması (farsı ايراﻥ‎) urta farsı telendä Erān avesta telendä Airyāna süzennän kilep çıqqan. Airyāna süze borınğı iranlılar üzisemennän Arya häm avesta telendä airyanam dahyunam - Arilär İle isemennän kilep çıqqan.

Axämenid idärä itkän çorda borınğı İran töşençäse «Aryānam Dahyunam» borınğı farsı töşençesenä «Aryānam Xšaθram» - Ariylär Däwläte üzgärtelä.

Arşakid idärä itkän çorda (250 — 224 b.e.q.) il iseme - Aryānšaθr / Aryānšahr - Ariylär Patşalığı.

Sasanidlar däwläte (224—651 b.e.q.) üziseme - Erānšahr - Ariylär Patşalığı.

İranlılar üziseme - irani.

1935 yılğa qädär dönyada Farsı İle (Persiä) dip yörtelä.

1935 yılda Reza şah idärä itkän waqıttan dönyada il - İran dip yörtelä.

İdärä büleneşe

Axämenidlar idärä itkän çorda Farsı İmperiäse bilämäläre Yunanstannan (Grek İle) häm Liviä Hindstanğa qädär cäyelgän, 20 satrapiägä bülengän.

Tarix

884 b.e.q. - Assiriä patşası Salmanasar III Parsa turında telgä ala.

674 b.e.q skiflar Yaqın Könçığışqa höcüm itälär. Skif höcüme yärdämendä Deyok Midiä däwlätenä nigezli. Ekbatana - il başqalası.

Dinastiä tarixı Axämen idäräsennän başlana. Anıñ näselennän Böyek Kir (558-530 b.e.q.) çıqqan, Parsa häm Anşana tiräsendä ere Farsı İmperiäsenä nigez sala.

550-549 b.e.q. - Midiä ilen basıp alu.

545-539 b.e.q. - Üzäk Aziäne basıp alu.

539 b.e.q. - Vavilon şähären basıp alu.

521-486 b.e.q. - Dariy I idärä itkän çor. Parsa şähären tözelü.

519-512 b.e.q. - Frakiä, Makedoniä, Hindstan illären basıp alu.

500-496 b.e.q. - Grek (Milet) kütäreleşe.

480 b.e.q. - Kserks ğäskäre Grek İlenä höcüm itä.

490 b.e.q. - Marafon suğışı. Miltiad citäklägän grek ğäskäre ciñä.

334 b.e.q. - Aleksandr Makedoniäle Axämenid mämläkätenä höcüm itä.

331 b.e.q. - Gavgamela suğışında İskändär Zölqarnäyn ciñgännän soñ Farsı mämläkäten Böyek Aleksandr buysındırğan.

Mäşhür patşaları

• Kir I (640-580 b.e.q.)
• Kir II (559-530 b.e.q.) - Farsı İmperiäsenä nigez saluçı
• Dariy I (552-486 b.e.q.)
• Artakserks I (464-424 b.e.q.)
• Kserks II (424 b.e.q.)
• Dariy II (423-404 b.e.q.)

Ädäbiät

• Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011. 1112 стр. — ISBN 978-5-86218-496-9

• «Персидская держава» — посвящена Ахеменидам:
• Глава 1. Ранняя история мидийцев и персов и Ахеменидская держава до смерти Камбиса (Т. Кайлер Янг-мл.)
• Глава 2. Укрепление державы и достижение пределов её роста при Дарии и Ксерксе (Т. Кайлер Янг-мл.)
• Глава 3. Основные регионы Персидской державы

• Глава 3a. Вавилония от Кира до Ксеркса (Амели Курт)
• Глава 3b. Сирия-Палестина под властью Ахеменидов (И. Эф‘Аль)
• Глава 3с. Центральная Азия и Восточный Иран (Анри-Поль Франкфор)
• Глава 3d. Страны Инда (А.-Д.-Х. Бивар)
• Глава 3e. Анатолия (М. Меллинк)
• Глава 3f. Персия в Европе (помимо Греции) (А. Фол и Н.-Дж.-Л. Хэммонд)
• Глава 3g. Египет в период с 525 до 404 г. до н. э. (Дж. Д. Рэй)