Finländiä

Finländiä, räsmi iseme Finländiä Cömhüriäte (fin. Suomen tasavalta, şved. Republiken Finland) — Awrupanıñ tönyağında urnaşqan däwlät. Finländiäneñ başqalası — Helsinki şähäre. Könçığışta Rossiä Federatsiäse, tönyaq-könbatışta Şvetsiä, tönyaqta Norvegiä belän çiktäş. Baltıyq diñgeze tarafınnan yuıla. İlneñ mäydanı — 338 145 kvadrat kilometr, yağni Tatarstan respublikasına qarağanda 5 märtäbä zurraq. Barlıq mäydannıñ 7 protsentı ğına eşkärtelä, ä qalğanı urmannar, küllär häm sazlıqlar. İl totaş urman belän qaplanğan, anıñ tönyaq öleşen genä tundra bili.

Tabiğät üz xalätendä saqlanğan, ildä 60 000 çaması kül isäplänä.

Finländiä Awrupa Berlege häm Şengen kileşüe, 2023 yılnıñ 4 aprelennän ― NATO äğzası^[6]. 2022 yılnıñ 5 iyülendä NATO illäreneñ barlıq 30 ilçese dä kerü turında protokollarğa qul quyğan, 2023 yılnıñ 31 martına NATOnıñ barlıq äğza illäre parlamentları protokollarnı ratifikatsiälägän.

Finländiä — dönyada berençe bulıp här watandaşınıñ yuğarı tizlekle internetqa qanuni xoquqın iğlan itkän il^[7]. Dönyanıñ iñ mul häm yaşäw öçen qulay illären bilgeläwçe Legatum institutı üzeneñ yaña xisabında Finländiäne yaşäw öçen iñ yaxşı il dip bilgeläde^[8]. «Newsweek» jurnalı şulay uq Finländiä «dönyanıñ iñ yaxşı illäre» isemlegendä berençe urınğa quyğan^[9].

Tarixı

Borınğı Tarixı

Finlandiä cirendä, arxeologik mäğlümätlär buyınça, Taş Ğasırınnan keşelär (Fin-Uğır xalıqları) yäşilär.

Borınğı Skandinav sagaları häm tarixçılar (Dänmark Saxo Grammaticus, Ğäräp äl-İdrisi) buyınça berençe Finlandiä patşaları Suomilаr bulalar.

Könçığış Finlandiä Böyek Novgorodqa yasaq birä.

1154. yılda Şvetsiä patşası Erik Finlandiäne üz kontrolenä ala, häm Suomilаr Xristianlıqnı qabul itälär. Şved tele 700 yıl räsmi tele bula.

Yaña Ğasırlar

1808.dä Finlandiäne Rusiä İmperiäse İmperatorı Aleksandr I ala. Finlandiägä Böyek Kenäzlek avtonomiä statusı berelä.

19. yözdä Finlandiädä Urıslaşu protsessı eşli.

20. Ğasır

Oktäber İnqıylabınnan soñ Finlandiä üz bäysezlegen iğlan itä. İldä Watandaşlar Suğışı başlana. Aqsöyäklär, Almaniä bulıştıruı belän, kerästiännär häm eşçelär armiäsen tar-mar itälär. Finlandiädä burjua xäkimne üz qullarına alalar.

1939. yılda SSRB Finlandiägä qarşı suğış başlana (Qış Suğışı). Suğış waqıtında 500,000 Sovet keşese häm 50,000 Finlandiälelär häläq bula. Suomi tarafında ğomumi tügel taktik häm yaña texnologiälär eşli (Mannerheim sızığında beton bunkerları, "Suomi" avtomatları, kükälär h.b.). Üz oçratına, Sovet Armiäseneñ başlığı 1937. yılda üterälgän bula. Şul säbäple Sovetlarnıñ qorbannarı zur.

1940. yılda suğış üz azağına kerä, Mäskäw Solıx Şartnamäse buyınça Finlandiäneñ öleşe SSRBğa kertä.

1941-1944. yılda Suomilаr, almannar bulıştıruı belän, Karel-Fin SSRnı buysındıra. Sovetlar Finlandiä armiäsen tar-mar itüdän 1944.nıñ Sentäberdä Finlandiä suğışın beterä.

Ämma Finlandiä cirendä (Tönyaq Polyar Bocrası artında) küp Alman soldatlar qalalar. Alar qarşında Finlandiä armiäse Laplandiä suğışında qatnaşa. Bu suğış waqıtında 1,000 Suomi häm 2,000 Alman häläq bulalar. Soñğı Alman otryadı 1945.nıñ aprelennän qädär suğıştı.

Böyek Watan Suğışınnan soñ Sovet xäkimiäte 1947. häm 1948. yıllardan şartnamälär buyınça Finlandiäneñ Barents Diñgeze buyı rayonnarın Murmansk ölkäsenä birelä.

"YYA şartnamäse" buyınça Finlandiä SSRB-Könbatış arasında buffer bulıp eşli. SSRBnıñ Finlandiädäge eçke säyäsättä qatnaşırğa xoquq bula.

Xäzergä Finlandiä

1991.dä SSSR betkännän soñ Finlandiä üz säyäsättä azat bula häm 1995.tä ul Awrupa Berlegenä kerä. Ämma Rusiä yoğıntısı xäzer dä zur.

Geografiäse

Finlandiädä 187,888 kül häm 179,584 utıraw. İn zur utrawları - Aland Utırawları. İñ zur tawı - Laplanddağı Haltitunturi tawı (1,328 m). Urmannar 68% cirendä üsälär. Finlandiäneñ mäydanı här yıl zurlata (7 qkm/yıl).

Demografiäse

Millätläre

Finlandiä finnar (üz iseme - Suomilаr) häm Finlandiä Şvedları ber millätneñ (Fin milläte) 2 iñ zur xalıq.

Telläre

Räsmi telläre

Finländiädä 2 räsmi tel: Fin (Suomi) tele häm Şved tele. Rayonda teldä söyläşäwçe keşe rayon xalqınnan 10% sanılsa, bu tel räsmi tele bula. Şul säbäple ayırım rayonnarda Rus tele räsmiläşeregä bula.

Suomi telendä 93% xalqı söyläşä, Şved telendä - 6%.

Başqa telläre

Başqa telläre: Rus tele, Karel tele, Esti tele, Tatar tele (Tatarlar (Mişärlär) Finlandiädä 800 keşe çaması -- 2004 2008 елның 24 сентябрь көнендә архивланган.). Tundrada yäşäwçe 7,000 Saami Saami telendä söyläşälär.

Dinnäre

Räsmi dine yuq.

Finnar: Finlandiä Luteran Xristianlıq Çirkäwe (89%), Fin Pravoslavie Xristianlıq Çirkäwe (1%).

Başqalar (9%): Protestant, Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine

Emigratsiäse

Qış Suğışınnan soñ Finlandiäneñ 12% xalqı yortsız qalalar. Krizis waqıtında Finnar Şvetsiägä kitälär (0.5 million keşe), ämma annan soñ alarnıñ zur öleşe qayta.

Säyäsäte

Finlandiä - parlament respublikası. Prezidenttä xäkim yuq inde. İldä 200 urınlı berpulatlı parlament (Suomi: Eduskunta; Şved: Riksdag) xäkim itä. Premyer-ministerne tağın parlament sayla. Finlandiä partiäläre - Agrarilar, Sotsial Demokratlar, Konservatorlar.

Finlandiä konstitutsiäse patşa waqıtında (Böyek Kenäzlek bulğanda) qabul itkän.

Administrativ Bülüe

Finlandiä provintsial' şuralar belän idärä itelgän 20 provintsiägä bülenä. Üz çiratında provintsiälär kommunalarğa bülenälär. Alarnıñ sannarı berläşterü säyäsätenä kürä daimi qısqartıla, 2010 yıl başına Finlyandiädä 342 kommuna buldı.

Laplandiä (фин. Lappi / швед. Lappland)
Pohoys-Pohyanmaa (фин. Pohjois-Pohjanmaa / швед. Norra Österbotten)
Kaynuu provintsiäse (фин. Kainuu / швед. Kajanaland)
Pohoys-Karyala (фин. Pohjois-Karjala / швед. Norra Karelen)
Pohoys-Savo (Tönyaq Savo) (фин. Pohjois-Savo / швед. Norra Savolax)
Etelä-Savo (Könyaq Savo) (фин. Etelä-Savo / швед. Södra Savolax)
Etelä-Pohyanmaa (фин. Etelä-Pohjanmaa / швед. Södra Österbotten)
Pohyanmaa (фин. Pohjanmaa / швед. Österbotten)
Pirkanmaa (фин. Pirkanmaa / швед. Birkaland)
Satakunta (фин. Satakunta / швед. Satakunda)
Keski-Pohyanmaa (фин. Keski-Pohjanmaa / швед. Mellersta Österbotten)
Keski-Suomi (фин. Keski-Suomi / швед. Mellersta Finland)
Varsinais-Suomi (фин. Varsinais-Suomi / швед. Egentliga Finland)
Etelä-Karyala (Könyaq Kareliä) (фин. Etelä-Karjala, швед. Södra Karelen)
Päiyät-Häme (фин. Päijät-Häme, швед. Päijänne Tavastland)
Kanta-Häme (фин. Kanta-Häme, швед. Egentliga Tavastland)
Uusimaa (фин. Uusimaa, швед. Nyland)
İtä-Uusimaa (фин. Itä-Uusimaa, швед. Östra Nyland)
Kumenlaakso (фин. Kymenlaakso, швед. Kymmenedalen)
Aland utrawları (фин. Ahvenanmaa / швед. Åland)

Finlyandiäneñ iñ zur şähärläre: Helsinki — 583 549 keşe, Espoo — 244 474 keşe, Tampere — 211 633 keşe, Turku — 176 242 keşe, Oulu — 139 275 keşe.

Aland Utırawlarında autonomiä statusı.

İqtisadı

Finlandiädä - irekle bazar iqtisad ile. Finlarda yäşäw standartı biek. Finlandiä sänäğäte aşaç, qalay, telekommunikatsiä, elektronik h.b. high-tech sänäğäte.

1999. 1. Ğıynwarda Finlandiä Euro-zonğa kerä.

Mädäniäte

19. yözdä Finlandiädä xalıqnı milli mädäniät qızıqsına başladı (fenomaniä). Suomi tele räsmi bula häm çit il süzlärennän çistarta.

İskärmälär

↑ Cultures and religions in Finland. www.infofinland.fi.
↑ Finland :: People and Society. Central Intelligence Agency.
↑ Finland's preliminary population figure was 5,608,218 at the end of February 2024. Statistics Finland.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Report for Selected Countries and Subjects.
↑ Human Development Report 2021/2022 (en). United Nations Development Programme (2022-09-08).
↑ Финляндия 4 апрельдә НАТОга керәчәк. Татар-информ, 3.04.2023
↑ http://www.azatliq.org/content/internet_finlandia/2088383.html
↑ Яшәү өчен иң яхшы урын кайда?
↑ Newsweek: дөньяның иң яхшы иле – Фиʜляʜдиᴙ

Sıltamalar

Virtual Finland 2008 елның 6 сентябрь көнендә архивланган. - Finlandiä töp portalı
Government.fi 2005 елның 3 февраль көнендә архивланган. - Räsmi xäkimiät säxifäse
Eduskunta.fi - Räsmi Parlament säxifäse
Presidentti 2004 елның 16 апрель көнендә архивланган. - Räsmi präzident säxifäse
Diplomatarium Fennicum 2006 елның 21 февраль көнендә архивланган. - Milli Arxiv
Finlandlive.info 2020 елның 9 август көнендә архивланган. - Finland Travel Forum

[1] Cultures and religions in Finland. www.infofinland.fi.

[2] Finland :: People and Society. Central Intelligence Agency.

[3] Finland's preliminary population figure was 5,608,218 at the end of February 2024. Statistics Finland.

[:0-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Report for Selected Countries and Subjects.

[5] Human Development Report 2021/2022 (en). United Nations Development Programme (2022-09-08).

[6] Финляндия 4 апрельдә НАТОга керәчәк. Татар-информ, 3.04.2023

[7] ttp://www.azatliq.org/content/internet_finlandia/2088383.html

[8] Яшәү өчен иң яхшы урын кайда?

[9] Newsweek: дөньяның иң яхшы иле – Фиʜляʜдиᴙ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]