Sovet Sotsialist Respublikalar Soyuzı

**Союз Советских Социалистических Республик**
**Soyuz Sovetskix Sotsialisitçeskix Respublik - SSSR** **Sovet Sotsialistik Respublikalar Soyuzı**
(Sovetlar Soyuzı Däwlät Flagı)	Sovetlar Soyuzı Däwlät Flagı
	Milli äytem: Barlıq illärneñ proletariları, berläşegez!; Барлык илләрнең пролетарийлары, берләшегез!; Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
Räsmi tel	Yuq, de-fakto Urıs tele
Başqala	Mäskäw
Mäydan; - Barısı ; - su %	dönyada 1. ; 22,402,200 km2 ; xx%
Xalıq ; - Barısı ; - Xalqı tığızlığı	töşügä qädär dönyada3.; 293,047,571 (1991, iyül); 13.08/km2 (1991, iyül)
Bäysezlek; - İğlan itkän; - Qabul itkän	; 1922 ;
Tarqalu	1991
Aqça	SSRS sumı
Säğät zonı	UTC +3tän +11gä
Milli gimnnar	İnternatsional; (1922-1944); Sovetlar Soyuzınıñ gimnı; (1944-1991)
Päräwez domenı	.su

Sovet Sotsialistik Respublikalar Soyuzı yä Sovetlar Soyuzı, qısqaça SSRS (Sovet çorı Tatarça: Совет Социалистик Республикалар Союзы, Советлар Союзы, ССРС, Urısça: Союз Советских Социалистических Республик, СССР, Советский Союз, Soyuz Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik, SSSR, Sovetskiy Soyuz), elekke Räsäy İmperiäse bilämäseneñ zur öleşendä barlıqqa kilgän häm 1922.-1991. yıllarda ğämäldä bulğan däwlät. 1922 yılnıñ 30. Dekaber Kileşüe nigezendä SSRSnı tözüdä Belarus' (Belorussiä SSR), Ukraina (Ukraina SSR), RSFSR, Qawqaz artı Sovet Sotsialistik Respublikalar Federatsiäse (1936. yıldan berlektäş respublikalar Azärbaycan SSR, Ärmänstan SSR häm Görcistan SSR qatnaşalar). 1925. yılda alarğa Üzbäkstan (Üzbäkstan SSR) belän Törekmänstan (Törekmänstan SSR), 1929 yılda Tacikstan (Tacikstan SSR), 1936. yıldan Qazaqstan (Qazaqstan SSR) belän Qırğızstan (Qırğızstan SSR), 1940. yıldan Moldova (Moldaviä SSR), Estoniä SSR, Litva SSR, Latviä SSR quşılalar.

Tarix

1920. yıllarda başınnan, bigräk tä V. İ. Lenin wafatınnan soñ, il citäkçelegendä xakimlek itü öçen kisken säyäsi köräş başlana. SSRS belän idarä itüdä avtoritar alınmalar qullanı ısulına tayağa İ. V. Stalin rejime östenlek ala. 1920. yıllar urtasında uñay näticälär birgän Yaña İqtisadi Säyäsätkä mönäsäbät üzgärä, krästiän xucalıqların köçlep kümäkläşterü, sänäğät ölkäsendä aşığıp industrílaştıruğa küçü küzätelä. däwlät oyışmaları eşçänlege tulayım Kommunistlar Firqäse buysınuına küçerelä. SSRSda üzäkkä bersüzsez buysındırılğan totalitar cämğiät barlıqqa kilä. Ul cämğiät däwlät xucalığın revolútion ruxta tiz arada üzgärtep qorunı häm şuña nigezlänep revolütsion xäräkätne kürşe däwlätlär cirlegenä küçerüne töp maqsat itep quya.

1930. yıllarda uzdırılğan repressilär (bigräk tä 1934. yıldan soñğıları) fäqät avtoritarizm säyäsäten nığıtu maqsatına ireşü çarası räweşendä başqarıla. 1930. yıllar azağında başqaçaraq fiker yörtüçelärneñ küpçelege maxsus konzlagerlarda (GULAG síndannarında) mäcbüri xezmät belän tärbiälänügä duçar itelä.

SSRSnıñ tışqı säyäsäte dä üzgärä, inqıylab qazanışları häm il-däwlätlär iminlege belän sanaşmastan, 1939. yılda Sovet-Alman xärbi kileşüe tözelä, şunıñ cirlegendä Pol'şa häm Baltıyq buyı däwlätläre belän suğıç xaläte tudırıla. Könbatış Ukraina belän Könbatış Belarus (1939), Bessarabiä belän Tönyaq Bukovina, Latviä, Litva häm Estoniä (1940) il-töbäkläre SSRSğa buysındıırıla. Finländiä belän ike arada suğış başlanı (30. Nöyäber, 1939-12. Mart, 1940) häm Finländiäneñ çik buyı cirlären (Vıborg töbäge, Kareliä muyıntağı) tartıp alu näticäsendä SSRSnıñ xalıqara abruyı töşä, ul Millätlär Ligasınnan çığarıla.

1941. yılda 22. iyündä Almaniä, üzara solıx kileşüen bozıp, SSRSğa höcüm itä. 1941.-1945 (Böyek Watan Suğışı). yıllardağı suğış barığında ildäge reprssilär tağın da qurqınıçraq yünäläş ala – ayırım xalıqlarnı tarixı yäşäw urınnarınnan Könçığış hän Tönyaq töbäklärgä köçlep küçerü (deportasıy) xäräkäte başlana. Tönyaq Qawqazdan Xristian dinendä bulmağan Balqar, Qaraçay, Çeçen, Qalmıqlarnı; Qawqazdan Mesheti Töreklären, Qırımnan Tatarlarnı, Yunannarnı; İdel buyınan Almannarı h.b.az sanlı xalıqlarnı Sebergä häm Urta Aziä çül-dalarına xärbi köç qullanıp küçerälär.

İkençe Bötendänya Suğışında ciñep çıqqannan soñ, SSRS territorise Könçığışta Könyaq Saxalin häm Kuril Utırawları, Könbatışta Petsamo (Peçenga), Klaipeda, Königsberg (xäzerge Kaliningrad), Karpat Tawları artyağı ölkäläe Könbatış Ukraina) h.b. isäbenä tağı da zuraya. Suğıştan soñğı däwerdä dä ayırım şäxeslärgä häm töekemnärgä qarata ezärlekläw säyäsäte qullanu däwam itterelä (kosmopolitizm belän köräş, "Leningradlılar törkeme", "tabıblar törkeme" eşläre h.b.). Könbatış Awrupınıñ alğa kitkän illäre belän kileşäwçänlek, alar belän berdänlek mönäsäbätlären özü, däwlätneñ barlıq sänäğät-citeşterü qüäten yaña qoral yasawğa köyläw säyäsäte SSRSnı "salqın suğış xaläte"nä kiterä.

İ. V. Stalin wafatınnan soñ (1953.), bigräk tä KPSSnıñ 20. qorıltayında (1956.) Stalinnıñ şäxes kultı tänqitlängännän soñ, eçke häm tışqı mönäsäbätlärdäge kiskenlek häm kileşmäwçänleklär berqädär yomşara. Repressi qorbannarın aqlaw, isän qalğannarın zindannardan azat itü, Sovet keşeseneñ yäşäyeş-könküreşenä ähämiät birü kebek uñay küreneşlär küzätelä. Awıl xucalığı citeşterüçänlege däwlät yärdäme bermä-ber arttırıla. Fän häm texnik ölkäsendä yañarış, alğa kiteş sizelä başlí. SSRSda xalıq xucalığı kirägenä eşläwçe berençe atom elektr stantsiäse tözelä (1954), Ğälämgä berençe Cir iärçene cibärelä (1957), dönyada berençe oçuçı-kosmonavt Yuriy Gagarin kosmik qorabta Cirne oçıp äylänä (1961). Xalıqara masştabta SSRSnıñ abruyı häm bäyläneşläre üsä bara, atom-töş qoralın yaqın kiläçäktä qullanmaw inisiative xalıqara yalqaw taba häm 1963. yılda atom-töş qoralın qullanunı tíu kileşüenä qul quyıla. Ämmä äle totalitar rejim tudırğan barlıq çik-kirtälär dä alıp taşlanmí, çın demokratik wäzğiät tudırılmí.

1964. yılda däwlät häm fiqrä citekçese itep L. İ. Brejnev saylana. N. S. Xruşçov belän A. N. Kosıgin başlağan xucalıq ölkäsendäge üzgärtep qorular, reformnar 1970. yıllarda sürelä başlıy, qüätle tabiği häm texnik mömkinlekläre bulğan zur däwlät iqtisadı äkrenläp tübän tägäri. Näft belän gaz satudan kergän tabışnıñ zur öleşen elekkeçä qoral yasawğa köylängän citeşterü ölkäse yota bara.

SSRSnıñ kütärelä başlanğan xalıqara abruyı Macarstan (1956) häm Çexoslovakiä (1968) demokratik köçlärgä qarşı qoral qullanudan häm kürşe Äfğanstanğa Sovet ğäskärläre kertelgännän soñ (1979) yänädän tübän tägäri, qabat Könbatış illäre belän qapma-qarşı toru xaläte barlıqqa kilä. 1985. yılda citäkçelekkä kilgän M. S. Gorbaçov häm anıñ tarafdarları mondıy xalättän çığu çaralarına kereşälär, ildä "üzgärtep qoru (perestroyka - перестройка)" çorı başlana. Läkin älege säyäsi adımnar ayırım berlektäş republiklarda başlanğan milli möstäqillekkä omtılış xäräkätlärennän qalışa. 1980 yıllarnıñ 2. yartısında Qazaqstanda, Görcistanda häm Baltıyq buyı republilarında bulıp alğan "millätçel fetnä"lärne qoral qullanıp bastıru oçraqları SSRSda säyäsi krizisnıñ köçäyüenä kiterä.

1991. yılnıñ Avgustında qayber däwlät başlıqları "üzgärtep qoru" barışın çikläwgä yünältelgän tüntäreş oyıştıralar, lâkin ul uñışsız tämamlana. Şul yılnıñ Sentäberendä 3 Balqtıq buyı respublikanıñ Yuğarı Şuralar berdäm räweştä SSRSdan çığu häm möstäqil däwlät tözü turında qarar qabul itä. Şul uq yılnıñ Dekäberendä Belarus, Räsäy häm Ukraina respubliklar citäkçeläre SSRSnıñ tarqaluın íğlan itälär häm Bäysez Däwlätlär Berlege oyıştırıluı xaqındağı kileşügä qul quyalar. Şul räweşle 1991. yılnıñ Dekäbrendä SSRS tarqala.

İdaräcelär isemlege

Monı da qarağız