Tatarstan awıl xucalığı

Töbäk xalqı elek-elektän igençelek häm terlekçelek belän kön kürgän, İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq cirne saban belän sörgän, mal asrağan.

Taríx

Awıl xucalıq produksísı (ikmäk, tire h.b.), eçke íxtíacnı qänäğätländerüdän tış, çitkä dä çığarılğan.

Ğasırlar däwamında ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän awıl xucalığı 1918. yıldan soñ üzgärtep qorıla: cirgä xosusí milek beterelä, kümäk xucalıqlar (igençelek şirkätläre, awıl xucalıq komunnarı, kolxoz/sovxozlar) oyışa başlí.

1929.-1937. yıllarda awıl xucalığında kümäkläşterü ütkärelä. 500 meñnän artıq awıl xucalığı urınına 3847 kolxoz häm 51 sovxoz oyışa. Awıl xucalığına 5 meñnän artığraq traktor häm 2 meñ çaması kombayn qaytarıla. İkençe Bötendönya suğışınnan soñ kolxozlarnı ereländerü säyäsäte başlana, íqtísadí artta qalğan kolxozlar cirlegendä yaña sovxozar tözelä.

1991. yılda Tatarstanda 349 sovxoz, 740 kolxoz, 3 kolxozara şirkät, sänäğät şirkätläre häm oyışmalarında 58 yärdämçe xucalıq isäplänä.

Awıl xucalığında citeşterelgän azıq-tölekneñ bolar öleşenä töşkän küläme: börteklelär – 100%, bäräñge – 25%, yäşelçä – 66%, it – 66%, söt – 76,5%, yomırqa – 64%.

Awıl xucalığında 38,8 meñ traktor, 14,2 meñ börteklelärne uru kombaynı eşlägän.

2000. yılda Tatarstanda 4523,4 meñ h awıl xucalıq cirläre isäplänä, şul isäbennän 3493,4 meñ h sörüle cirlär, 990,8 meñ h tabíğí peçänlek häm kötüleklär. Awılda yäşäwçelärneñ yärdämçe xucalıqlarında 136,2 meñ h cir terkälgän.

1990. yıllarda başlanğan cir häm awıl reformılar näticäsendä küpçelek kolxoz/sovxozlar cirlegendä awıl xucalıq şirkätläreneñ yaña formıları (aksíoner cämğiätläre, kooperatiflar, kümäk wä fermer xucalıqları, törle berläşmälär) barlıqqa kilä. Awıl xucalığınıñ törle tarmaqlarında eşläwçelär yäki alar statusına yaqın toruçılar qulına 2,5 mln. h.'dan artığraq cir xosusí milek bularaq tapşırıla.

Cirlär

2000. yılda Tatarstanda barlıq çäçülek cirlär 2991,4 meñ ğa, şunıñ 1543,6 meñ ğada börtekle kulturlar igelä, 1219,2 meñendä – terlek azığı, 111,8 meñendä – texnik kulturlar, 116,5 meñendä bäräñge belän yäşelçä üsterelä. Awıl xucalığında citeşterelgän barlıq produksínıñ 53% igençelekkä, 47% terlekçelekkä turı kilä.

İgençelek

2001. yılda barlıq tör xucalıqlardan cíıp alınğan uñış: börteklelär – 6046,4 meñ t (urtaça uñış 36 s/h), bäräñge – 1314,1 meñ t (124 s/h), şikär çögendere 958,9 meñ t (198 s/h), yäşelçä – 234,3 meñ t (162 s/h) bulğan.

Terlekçelek

2001. yılnıñ başına barlıq tör xucalıqlarda cämğısı 1194,6 meñ baş mögezle ere terlek, 749,6 meñ baş duñğız, 476,5 meñ baş sarıq häm käcä, şul isäbennän awıl xucalıq şirkätlärendä bu sannar şul uq täñgällektä 883 meñ, 651 meñ, 76,6 meñ täşkil itä. 2000. yılda Tatarstanda terlekçelek produktlarınnan itneñ 52%, sötneñ 37,4%, yomırqanıñ 42% şäxsi xucalıqlarda citeşterelä. Awıl xucalığı faydalanuındağı cirlärneñ 100 ğana isäplägändä, terlekçelek produksísı citeşterü buyınça Tatarstan İdel-Uralda berençe urında bara.