Әскар Акаев

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Әскар Акаев latin yazuında])


Әскар Акаев
Туган телдә исем кырг. Аскар Акаев
Туган 10 ноябрь 1944(1944-11-10)[1][2][3][…] (79 яшь)
Кызыл-Байрак[d], Кеминский район[d], Чөй өлкәсе, Кыргыз Совет Социалистик Җөмһүрияте, СССР
Яшәгән урын Мәскәү
Ватандашлыгы  СССР
 Кыргызстан
Әлма-матер Университет ИТМО[d]
Һөнәре икътисадчы, математик, сәясәтче
Эш бирүче ССҖБ Фәннәр академиясе[d] һәм Мәскәү дәүләт университеты
Сәяси фирка бәйсез[d]
Җефет Майрам Акаева[d]
Балалар Айдар Аскарович Акаев[d] һәм Бермет Аскаровна Акаева[d]
Гыйльми дәрәҗә: физика-математика фәннәре докторы[d]

 Әскар Акаев Викиҗыентыкта

Әскар Акай улы Акаев (1944 елның 10 ноябре, Кызыл-Байрак, Чуй өлкәсе, Кыргыз ССР, ССРБ) — Совет һәм Кыргыз дәүләт, сәяси һәм фәнни эшлеклесе. Кыргыз ССР президенты (1990—1991), Кыргызстан Республикасы президенты (1991—2005).


Профессор, физика-математика фәннәре докторы. Кыргыз ССР Фәннәр академиясе президенты. Россия Фәннәр академиясенең чит ил әгъзасы. Халыкара инженер академиясенең мактаулы әгъзасы.

Тормыш юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1944 елның 10 ноябрендә Кыргыз ССРның Кәмен районы Воронцовка авылында колхозчы Акай Токоев гаиләсендә туа. Сарыбагыш нәселеннән[4]. 1961 елда урта мәктәпне алтын медаль белән тәмамлый.

1968 елда Ленинград төгәл механика һәм оптика институтын тәмамлый һәм аспирантурага укырга керә. 1980 елда Мәскәү инженер-физика институтында докторлык диссертациясен яклый[5].

1984 елда Кыргыз ССР Фәннәр Академиясе әгъза-корреспонденты итеп сайлана, шул ук елны Кыргыз ССР Фәннәр академиясе академигы була. Әскәр Акаев — профессор, Россия Фәннәр академиясенең мактаулы докторы һәм чит ил әгъзасы. Аның җиде укучысы төрле премияләр лауреатлары булалар. 1989—1990 елларда — Кыргыз ССР Фәннәр академиясе президенты.

1990 елның июлендә СБКФның XXVIII съездында СБКФ ҮК әгъзасы итеп сайлана. 1990 елның 27 октябрендә Республика Югары Советы тарафыннан гамәлгә куелган Кыргыз ССР президенты вазыйфасына сайлана[6].

1991 елның августында ГКЧПның (Гадәттән тыш хәл буенча дәүләт комитеты) барлыкка килүен һәм гамәлләрен кискен рәвештә хөкем итә. Кыргызстан Югары Советы белән бергә Кыргызстанның бәйсезлеген игълан итү турында игълан итә. 1991 елның 21 декабрендә Алматыга килә һәм элеккеге союз республикаларының башка президентлары белән БДБ булдыруда катнаша. 1992 елның 2 мартында Кыргызстанны БМО әгъзаларына кабул итү өчен БМО штаб-квартирасында тавыш бирүдә катнаша.

1991 елның октябрендә (сайлауларда) һәм 1994 елның гыйнварында (референдумда) президент вәкаләтләре раслана. 1995 елның 24 декабрендә президент итеп яңадан сайлана. Аны сайлауларда тавыш бирүчеләрнең 70% тан артыгы хуплый. 2000 елның 29 октябрендә президент итеп өченче срокка сайлана. 2003 елның февралендә (референдумда) президент вәкаләтләре раслана.

2005 елның 24 мартында «Тюльпан революциясе» дип аталган халык протесты нәтиҗәсендә Әскар Акаев махсус хезмәтләр ярдәмендә республика территориясеннән кача. Кыргызстан Республикасының Генераль прокуратурасы Акаев качканнан соң аңа һәм аның гаилә әгъзаларына карата җинаять эшләре кузгаткан, Россия Федерациясенә бирү турында тиешле запрослар җибәргән. 2005 елның 11 апрелендә Республика парламенты (Жогорку Кеңеш) аның отставкасын кабул итә. Кыргызстан Тышкы эшләр министрлыгы мәгълүматларына караганда, МДУ профессоры булып эшли[7], анда И.Р. Пригожин исемендәге математик тикшеренүләр институтының баш фәнни хезмәткәре вазыйфасын башкара[8].

2006 елның маенда мәгълүматны оптик эшкәртү өлкәсендә күренекле тикшеренүләр өчен Россия Фәннәр академиясенең чит ил әгъзасы итеп сайлана. 2009 елдан РФА Президиумының «Дөнья динамикасын комплекслы системалы анализлау һәм модельләштерү» программасы координаторы[9].

Гаилә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Хатыны — Мәйрәм Дуйшен кызы Акаева —«Мэрим» хәйрия фонды белән җитәкчелек иткән (2000 елгы сайлауларда Кыргызстан хатын-кызлары партиясе исемлеген җитәкләгән[10]).
  • Улы Айдар (1976—2020) Казахстан президенты Нурсолтан Назарбаевның кече кызы Алиягә өйләнгән (1998—2001). 2005 елда Кыргызстан парламентына сайлана.

Бүләкләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кыргызстанның почта маркасы, 2001
  • Хөрмәт Билгесе ордены (1981);
  • Пушкин Медале (1999 елның 3 августы, Россия) — Кыргызстан Республикасында Россия мәдәни мирасын саклауга һәм таратуга зур өлеш керткәне өчен[11];
  • I дәрәҗә «Дуслык» ордены (2001 елның 10 декабре, Казакъстан)[12];
  • I дәрәҗә Ике Ак Хач ордены (2003 елның декабре, Словакия);
  • Кыргызстанның ЛКСМ премиясе лауреаты(1977) — ЭВМ җылыну проблемаларын математик тикшерү өчен;
  • Н. Д. Кондратьевның алтын медале лауреаты (2012) — иҗтимагый фәннәр үсешенә күренекле өлеш керткәне өчен[13].

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Брокгауз энциклопедиясе
  2. ↑ Чешская национальная авторитетная база данных
  3. ↑ Прабук — 2018.
  4. ↑ Досье :: Акаев Аскар Акаевич :: StanRadar — новости Центральной Азии
  5. ↑ Каталог РНБ
  6. ↑ Закон Киргизской ССР от 24 октября 1990 г. № 222-XII «Об учреждении поста Президента Киргизской ССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) Киргизской ССР»
  7. ↑ Экс-президент Киргизии — преподаёт в МГУ, archived from the original on 2018-08-21, retrieved 2021-07-27 
  8. ↑ Экс-президент Кыргызстана Аскар Акаев точно рассчитал показатели экономики России в 2006 году. әлеге чыганактан 2007-02-19 архивланды.
  9. ↑ Клиодинамика — Закономерности прошлого помогают выбрать будущее
  10. ↑ Акаев помог жене и коммунистам Коммерсант. 22 февраля 2000 года
  11. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 23 августа 1999 года № 1106 «О награждении медалью Пушкина»
  12. ↑ Указ Президента Республики Казахстан от 10 декабря 2001 года № 739 «О награждении орденом „Достык“ I степени Акаева А. А.»
  13. ↑ アーカイブされたコピー. әлеге чыганактан 2013-10-12 архивланды. 2013-10-18 тикшерелгән.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Акаев, Аскар // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7.
  • Койшиев Т., Плоских В., А. Акаев: Учёный, политик. Штрихи к политическому портрету, Бишкек, 1990;
  • Кто есть кто в кыргызской науке, Бишкек, 1997.
  • Международная инженерная академия : Справочник (1992—2002) = International Academy of Engineering : Handbook (1992—2002) / под. ред. В. К. Хомерики. — М.: МИА, 2002. — 224 с.
  • Храмов, Ю. А. Акаев Аскар Акаевич // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — 400 с. — 200 000 экз.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Әскар_Акаев&oldid=3524166