Чатыр чәчәклеләр

 

Чатыр чәчәклеләр
Халыкара фәнни исем	Apiaceae Lindl., 1836[…]
Таксономик ранг	гаилә[…]
Югарырак таксон	зонтчәчәклеләр[d][…]
Таксономик төр	селдерей
Җимеш төре	орлыкча[d]
Коллаж
Куллана	крассулациан кислотасы метаболизмы[d]
Шушы чыганакларда тасвирлана	Британ энциклопедиясенең XI басмасы (1910-1911)[d]
Чатыр чәчәклеләр Викиҗыентыкта

Чатыр чәчәклеләр ( лат. Umbellíferae ), яки кәрәфесчәләр (сельдерейчалар) ( лат. Apiáceae ) - ике өлешлеләр классындагы Apiales рәтеннән үсемлекләр семьялыгы .

Ботаник тасвирлау

Кагыйдә буларак, чатыр чәчәклеләр күпьеллык (ләкин еш кына монокарпик - бер тапкыр җимеш бирүче) үләннәр, кайвакыт ике еллык яки берьеллык, кайберләре куаклар яки кечкенә агачлар.

Гаилә вәкилләрен үзенчәлекле чәчәк төркемнәре - катлаулы чатыр, гади чатырлар яки башсыман чәчәк төркемнәре буенча җиңел таныла.

Чәчәкләр вак, күбесенчә ак төстә, еш кына сары яки зәңгәр, гадәттә төзек, ике җенесле, касәләре күренер-күренмәс, биш таҗ яфракчыгы, бер җимешлекләре бар, җимшәне ярымаскы, ике оялы.

Чәчәк формуласы $\ast Ca_{(5-0)}\;Co_{5}\;A_{5}\;G_{{\overline {(2)}}{-}}$ .

Җммеше - иешлек, өлгергәндә ике өлешкә бүленә

Яфраклары чиратлаша, нык теленмә, еш кына зур кабарынкы җиңсәле. Төпчек яфраклары юк.

Сабагы туры, еш кына буын аралары куыш.

Таралу һәм экология

Чатырчәчәклеләр гаиләсендә дүрт йөздән артык ыруг һәм якынча өч ярым мең төр билгеле, алар бөтен дөнья буенча таралган, нигездә Европа, Азия һәм Төньяк Американың уртача климатларында очрыйлар. Көньяк ярымшарда Hydrocotyloideae ассемьялыгы әгъзалары өстенлек итә.

ТР территориясендә 37 ыругтан 44 төре билгеле. Бер-, ике- һәм күпьеллык үләнчел үсемлекләр. Кыр кишере, мәкә, кишер үләне, шомалак, кишер, сельдерей киң таралганнар.

Кулланылышы

Чатырчәчәклеләрнең җимешлек тышчаларында, кайвакыт үрчү органнарында эфир майлы кечкенә каналлар бар. Чатырчәчәклеләр семьялыгында, нигездә, азык, тәмләткеч һәм эфир майлы культуралы үсемлекләр (кишер, пастернак, сельдерей, петрушка, кориандр, әнис) шактый, кайбер төрләре дәвалау үзлегенә ия (балтырган, мәкә, курай үләне, шома көпшә, кисәр үлән һәм башка), азык культуралары бар (им үләне, әнис, мәкә, сәрдә, балтырган һәм башка). Мәкә, әнис — баллы үсемлекләр. Кискеч үлән, елан көпшәсе, пастернак — чүп үләннәр; балтырган, им үләне, чәнчү үләне — декоратив; түндербаш, су балтырганы — көчле агулы үсемлекләр. 5 төре ТРның Кызыл китабына кертелгән.

Классификация

Ыругларның гомуми саны дүрт йөздән артык . Аларның кайберләре:

• Aegopodium — Сәрдә
• Aethusa — Шаһтүрә
• Ammi — Амми
• Anethum — [[Туран уты]]
• Angelica — Курай үләне
• Anthriscus — Йонлы көпшә
• Apium — Кәрәфес
• Astrantia — Астранция
• Berula — Берула
• Bifora — Бифора
• Bunium — Буниум
• Carum — Ак әнис
• Caucalis — Прицепник
• Chaerophyllum — Йонлы көпшә
• Cicuta — Сәрәтә
• Cnidium — Ачы тамыр
• Conium — Сасыкай
• Coriandrum — Кориандр
• Cryptotaenia — Скрытница
• Daucus — Кишер
• Eryngium — Чәнчәвек
• Falcaria — Кискеч үлән
• Ferula — Ферула
• Foeniculum — Фенхель
• Glehnia — Гления
• Hacquetia — Гакетия
• Heracleum — Балтырган
• Laser — Күгелҗем ут
• Laserpitium — Шомалак
• Levisticum — Любисток
• Ligusticum — Лигустикум
• Myrrhis — Миррис
• Oenanthe — Су балтырганы
• Osmorhiza — Осмориза
• Pastinaca — Куян тубыгы
• Petroselinum — Майданус
• Peucedanum — Акбаш
• Pimpinella — Мәкә үләне
• Pleurospermum — Кырлы җимешлек
• Prangos — Прангос
• Sanicula — Подлесник
• Scandix — Скандикс
• Selinum — Тәкыя уты
• Seseli — Бака кабырчыгы
• Silaum — Кишерчә үлән
• Sison — Петрушечник
• Sium — Су буе чатыр уты
• Smyrnium — Смирния
• Tauschia — Таушия
• Torilis — Торилис
• Trachyspermum — Айован
• Turgenia — Тургеневия

Әдәбият

• Зонтичные // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.

• Цатурян Т. Г. Palynogia caucasica II. Пыльца кавказских представителей семейства зонтичных // Труды Ботанического института Академии наук Армянской ССР. — Ереван: Изд-во АН Арм. ССР, 1948. — Т. 5. — С. 157—198.
• Сем.CXIX Зонтичные — Umbelliferae Moris. // Флора СССР = Flora URSS : в 30 т. / начато при рук. и под гл. ред. В. Л. Комарова. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1950. — Т. 16 / ред. тома Б. К. Шишкин. — С. 36—584. — 648 с. — 3500 экз.
• Флора СССР = Flora URSS : в 30 т. / начато при рук. и под гл. ред. В. Л. Комарова. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1951. — Т. 17 / ред. тома Б. К. Шишкин. — С. 1—314. — 390 с. — 3500 экз.
•  
•  

 

Моны да карагыз

• Балтырган
• Сәрәтә