Дуван

Дуван — татар һәм башкортларның әй кабиләсе төркеменә кергән кабилә.

Этноним

Киекбаев Җәлил Гыйният улы фаразы буенча, [а] өненең [у] өненә күчү кагыйдәсе нигезендә «дуан» һәм «табын» этнонимнары бер-берсенә тап килә: "даван" өлкәсе "табын" өлкәсе "дуан".

Кузеев Раил Гүмәр улы фекерена ярашлы, «дуан» этнонимы монголларның "дурбан" (dörben) кабиләсе атамасыннан барлыкка килә: "дурман" өлкәсе"дурбан" өлкәсе "дуан". Әммә дуан һәм дурман кабиләләре төрле чыгышлы аерым кавем булганлыктан, «дуан» һәм «дурман» этнонимнары бер-берсенә тап килми. «Дуан» башкорт этнонимы Алтын Сызада һәм ул таркалганнан соң барлыкка килгән дәүләтләрдә (Кырым, Себер һәм Казан ханлыкларында, Нугай Урдасында) социаль атама буларак кулланылган. Бу социаль атама «диван» гарәп сүзеннән барлыкка килгән, ул мөселман илләрендә башкаручы әгъза (канцелярия, ведомство) дип аңлатылган.

Әсфәндияров Әнвәр Закир улы буенча дуван-табын ыруы составының беренче өлеше Дуан антропонимнан, ә Р. Г. Кузеев буенча — «дуан» этнонимыннан барлыкка килгән.

Кузеев Раил Гүмәр улы буенча, «дунай» (чыганакларда «Дуванская волость») атамасы башкортларның «дуан» этнонимының руслашкан формасы булып тора. Шул ук вакытта «дунай» этнонимы «Дуан +Әй» (Дуан-Әй) ике составлы сүздән тора.

«Дуан» этнонимы шулай ук казаклар ("дуван"), кыргызлар ("нубан") һәм үзбәкләрнең ("дуван") составында теркәлгән.

Тарихы

Ривәятләргә ярашлы, туганнарның ата-бабасы Кормый «Алтайдан», «Иртештән», «көньяк чиге», «Мәккә эченнән» килгән һәм башта Ык елгасы ярында, ераграк Агыйдел елгасы ярында, һәм соңыннан 13 улы белән Әй елгасы үзәненә килеп терәкләнгән.

Дуван-әйле ыруы шәҗәрәсе буенча, кәбиләнең ата-бабасы Майкы бәкнең энесе яки Юлбуга, ә аларның атасы Субра булган. Башка шәҗәрә буенча Юлбуга табынларның һәм алардан аерылып сыккан балыкчы, ирәкте, казан, кайпан һәм танып ыруларының борынгы ата-бабасы Майкы бинең улы дип күрсәтелә.

Әммә табын шәҗәрәләрендә Майкы бинең атасы дип Төмән бәк исәпләнә, ә Юлбуга бөтенләй телгә алынмый. Бу күренеш һәм шулай ук этнография материаллары дуан һәм табын кабиләләренең кардәш, ләкин аерым берләшмәләр икәнен дәлилли. Тарихларының башлангыч этапларында башкортларның табын, дуван, ирәкте, балыкчы, танып, казанчы һәм кайпан кабиләләренең ата-бабалары этник яктан туган булган төркемне тәшкил иткән. Шулай итеп, дуваннар башкорт табыннары арасында аерым ырыу булып оешкан.

Өметбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәммәт улы буенча, Майкы бәк «Кырым һәм Кубань яр буйларын калдырып, Кубань һәм Идел суларын үтеп, Урал тамагына барып җитә». Аннан Урал буйлап югарыга күтәрелә һәм «Ектың югары агымыннан Тубыл һәм Иртешка кадәр җирләрне биләп, олы хан булып китә». Шулай ук Өметбаев буенча, меңлеләр Агыйдел буена килгән табыннарга төньякта Буалыкүл ярославль өлкәсе владимир өлкәсе Хәзерге Башкортстан Республикасы Иглин районы Акбирде авылы тирәсе ярославль өлкәсе, владимир өлкәсе Агыйделгә койганчы урындан һәм Акбирде тавыннан көньякта Күгәнәк елгасының тамагына кадәр җир бүлеп биргәннәр.

Бу улуска Кече (Күрпәч) Табын атамасы бирелә, ары Кече Табыннан берничә аерым аймак барлыкка килә — Ткен-Табын, Кәлчер-Табын, Кумрык-Табын, Бишаул-Табын, Йомран-Табын һәм Дуван-Табын. Туганнарның бер өлеше Урал аръягындагыда, Әй елгасы үзәнендә төймәләнә һәм ил башкортлары төркеменә инеп Дуван-Әйле аймагын барлыкка китерә. Дуан-илләрнең бер өлеше Агыйдел һәм Сәрмәсән елгалары бассейнына барып урнаша. Соңрак бу җирләр Казан даругасының Дуан (Юхнев, П. И. Рычков, В. А. Урусов) ягъни Дунай (Ф. Жилин, И. Кирилов, П. И. Панин) улусы буларак теркәлә.

Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылганнан соң, дуан башкортлары җирләренә асабалык хокугын раслаучы грамоталарын алалар.